1. Normy prawne i etyczne regulujące tajemnicę zawodową psychologa
Niniejsza publikacja jest poświęcona rozważaniom nad warunkami uchylenia tajemnicy zawodowej psychologa z perspektywy różnych gałęzi prawa. Przypadki zwolnienia psychologa z tej tajemnicy zostały określone w art. 14 ust. 3 pkt 1 ustawy o zawodzie psychologa, tj. przepisu ust. 1 nie stosuje się, gdy poważnie jest zagrożone zdrowie życie klienta lub innych osób lub pkt. 2 ww. przepisu, tj. że tak stanowią inne ustawy.
Tajemnica zawodowa jest kategorią prawną i etyczną, tzn. jej regulacje znajdują się zarówno w przepisach ustaw regulujących wykonywanie określonego zawodu, jak i w zbiorach zasad deontologicznych, obowiązujących w poszczególnych zawodach. Jak już zostało wspomniane, podstawową regulacją prawną kształtującą zakres tajemnicy zawodowej psychologa stanowi art. 14 ust. 1-3 ustawy o zawodzie psychologa. Jednakże nie jest to jedyny przepis, który nakłada obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z klientem. Inną regulacją, która nakłada taki obowiązek, jest art. 13 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta4 , który stanowi, że pacjent ma prawo do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny, w tym udzielające mu świadczeń zdrowotnych, informacji z nim związanych, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu medycznego.
Kolejną normą prawną związaną z tajemnicą jest art. 50 ust. 1 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego5 , który stanowi, że osoby wykonujące czynności wynikające z niniejszej ustawy są obowiązane do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności, stosownie do odrębnych przepisów, a nadto z zachowaniem przepisów niniejszego rozdziału. Następnym źródłem regulującym tajemnicę psychologa jest kodeks etyki psychologa. Prawidłowa interpretacja prawa nie może pominąć wartości i norm pozaprawnych, które leżą u podstaw tych regulacji i które w procesie stosowania prawa kształtują ich funkcjonowanie6 . Dlatego w toku niniejszych rozważań należy wspomnieć o kodeksie psychologa, który jest taką właśnie normą prawną (nie ma charakteru aktu prawa powszechnie obowiązującego). Zgodnie z art. 11 ust. 2 pkt. a kodeksu etyki psychologa, zakres przedmiotowy tajemnicy psychologa ujęty jest bardzo szeroko, tj. tajemnicą tą objęte są informacje uzyskane przez psychologa w związku z wykonywaniem przez niego czynności zawodowych. O ile to możliwe, tajemnicą zawodową objęty jest także sam fakt uczestniczenia w działaniach.
W art. 11 ust. 2 pkt. c kodeksu etyki psychologa znajduje się katalog otwarty informacji związanych z klientem, a chronionych tajemnicą zawodową psychologa, tj. informacjami objętymi tajemnicą psychologa są m.in. wiadomości dotyczące odbiorcy oraz innych osób, ale także wytwory oraz wyniki testów, w szczególności wyniki surowe.
2. Warunki uchylenia tajemnicy zawodowej psychologa na gruncie postępowania karnego i cywilnego
Podstawowym przepisem określającym możliwość oraz warunki ujawnienia przez psychologa wiadomości objętych tajemnicą zawodową jest art. 180 § 1 ust. 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego7 , który stanowi, że osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator dla dobra wymiaru sprawiedliwości zwolni te osoby z obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej. Na postanowienie w tym przedmiocie przysługuje zażalenie. W kontekście ww. przepisu należy podkreślić, że przesłuchiwanie „co do faktów objętych tajemnicą” oznacza, iż stan tajemnicy ocenia się najpierw według brzmienia odpowiednich przepisów ustaw, które tajemnicę reglamentują.
Zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu następuje w zależności od stadium postępowania na podstawie postanowienia prokuratora lub sądu. W postępowaniu przygotowawczym jest to wyłączna kompetencja prokuratora, zatem zwolnić psychologa z tajemnicy zawodowej nie może policja ani inny organ uprawniony do prowadzenia postępowania na podstawie odrębnych przepisów. Natomiast w przypadku postępowania jurysdykcyjnego decyzja o zwolnieniu z tajemnicy może zapaść zarówno na rozprawie, jak i na posiedzeniu.
Wobec braku uregulowań szczegółowych należy uznać, że jeśli wyznaczone zostało posiedzenie w przedmiocie zwolnienia z zachowania tajemnicy zawodowej lub funkcyjnej, strony mogą wziąć w nim udział, jeśli się stawią8 . Istotne jest to, że ustawa o zawodzie psychologa wśród przypadków zwolnienia psychologa z zachowania poufności nie wymienia wprost sytuacji, w której tajemnica może zostać zniesiona na prośbę samego klienta. Oznacza to, że osoba, której świadczona jest pomoc psychologiczna nie może zwolnić psychologa z obowiązku zachowania tajemnicy. Psycholog zaś nie może zeznawać w postępowaniu sądowym na okoliczność objętą tajemnicą zawodową bez zwolnienia go z tajemnicy przez właściwy organ nawet na prośbę samego klienta9 . Co prawda przytoczona powyżej teza z orzecznictwa sądów powszechnych odnosi się do tajemnicy radcy prawnego, jednakże ze względu na podobieństwo regulacji ustawowej oraz charakteru obu zawodów nie ma przeszkód, aby uznać, że zawarte w orzeczeniach Sądu Najwyższego tezy dotyczą również tajemnicy zawodowej psychologa.
Należy także pamiętać, że obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej psychologa jest nieograniczony w czasie, co oznacza, że wiąże on psychologa, choćby ten zaprzestał wykonywania zawodu, został pozbawiony prawa jego wykonywania, a nawet po śmierci klienta. Kolejną regulacją, która ogranicza tajemnicę psychologa jest art. 240 § 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny10, który ustanawia, że kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, art. 118a, art. 120-124, art. 127, art. 128, art. 130, art. 134, art. 140, art. 148, art. 156, art. 163, art. 166, art. 189, art. 197 § 3 lub 4, art. 198, art. 200, art. 252 lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Psycholog, posiadający wiarygodną informację o którymś z wyżej wymienionych przestępstw, ma prawny obowiązek powiadomienia organów ścigania i jest w tym zakresie zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Jak słusznie zauważył A. Marek: „Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej, wskazany w tych przepisach (tj. w art. 14 ust. 1 ustawy o zawodzie psychologa) może zasadniczo zostać uchylony przez inne przepisy prawne. W szczególności uznaje się, że tajemnica zawodowa zostaje uchylona poprzez określony w art. 240 § 1 k.k. obowiązek zawiadomienia o szczególnie groźnych przestępstwach [...] kolejne grupy pracowników, które przy wykonywaniu swoich obowiązków służbowych lub zawodowych mogą, jak się wydaje, powziąć podejrzenie o popełnieniu przestępstwa, to osoby pracujące jako terapeuci, psychologowie, dziennikarze [...]. Należy uznać, że określony w art. 240 § 1 obowiązek zawiadomienia o szczególnie groźnych przestępstwach powoduje uchylenie tajemnicy zawodowej, w tym tajemnicy lekarskiej, dziennikarskiej”11.
Opócz powyższych ograniczeń wynikających z k.p.k., do postępowania karnego odnosi się także art. 52 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, który stanowi, że nie wolno przesłuchiwać osób obowiązanych do zachowania tajemnicy, stosownie do przepisów niniejszego rozdziału, jako świadków na okoliczność wypowiedzi osoby, wobec której podjęto czynności wynikające z niniejszej ustawy, co do popełnienia przez nią czynu zabronionego pod groźbą kary.
W literaturze zakaz dowodowy wynikający z komentowanego przepisu jest określany jako bezwzględny, niezupełny zakaz dowodowy12. Przeprowadzenie dowodu objętego tym zakazem jest niedopuszczalne. Skutkiem natomiast dokonania czynności wbrew bezwzględnemu zakazowi dowodowemu jest bezskuteczność owej czynności. Omawiany tutaj zakaz dowodowy dotyczy przesłuchania w charakterze świadka wszystkich osób wykonujących czynności, które wynikają z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. W konsekwencji psycholog wykonujący czynności wynikające z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego będzie zobowiązany do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym poweźmie wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności13.
Ustawodawca przyjął skądinąd słusznie, że osoba objęta pomocą psychiatryczną oraz osoba, której udziela się nagłej pomocy lekarskiej, znajdują się w tak trudnej sytuacji emocjonalnej i są tak podatne zarówno na wpływy, jak i na samoistną impulsywną chęć przyznania się do czynów zabronionych, że ich sytuacja, nawet jeśli ich wypowiedzi wprost zawierają stwierdzenie, żeby lekarz poinformował o tym właściwe władze, nie powinna być wykorzystywana przeciwko niemu, gdyż trudno w tym wypadku mówić właśnie ze względu na stan emocjonalny pacjenta o w pełni świadomej zgodzie na ujawnienie takich tajemnic, milczenie co do których objęte jest przecież prawem do obrony, o czym pacjent w momencie składania oświadczeń wobec lekarza może być po prostu nieświadomy14. Na marginesie należy zauważyć, że obowiązek zachowania tajemnicy odnosi się względem wszystkich osób poddanych badaniom i leczeniu w jej trybie, a nie tylko do tych, u których stwierdzono zaburzenia15.
Zgodnie z art. 261 § 1 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego16, co do zasady nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, poza zamkniętym kręgiem osób określonych przez ustawodawcę, tj. małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Psycholog nie mieści się w kręgu osób uprawnionych do odmowy składania zeznań, co oznacza, że jest on zobowiązany na wezwanie sądu stawić się celem złożenia zeznań w charakterze świadka. Sąd w postępowaniu cywilnym nie ma instrumentów pozwalających na zwolnienie świadka z obowiązku zachowania wiążącej go tajemnicy zawodowej. Przepisy k.p.c. nie przewidują bowiem możliwości zwolnienia świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, której zakres regulują przede wszystkim poszczególne ustawy dotyczące zasad wykonywania zawodów zaufania publicznego. W konsekwencji ani strony, ani organ procesowy nie mogą zwolnić świadka z zachowania tajemnicy.
Psycholog, występujący jako świadek może zatem odmówić odpowiedzi na konkretne, zadane mu przez sąd lub stronę pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z ujawnieniem istotnej tajemnicy zawodowej. Brak możliwości zwolnienia przez sąd w postępowaniu cywilnym z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej nie zwalnia jednak sądu z obowiązku udzielenia osobie wezwanej w charakterze świadka odpowiednich pouczeń.
Stosownie do art. 266 §1 k.p.c., przed przesłuchaniem świadka uprzedza się o prawie odmowy zeznań. W doktrynie zgodnie przyjmuje się, że przepis ten dotyczy zarówno prawa odmowy zeznań, jak i prawa odpowiedzi na zadane pytanie17. Na marginesie warto wspomnieć o wyrażonym w doktrynie poglądzie, że w niektórych sytuacjach niewykorzystanie przez świadka uprawnienia płynącego z treści art. 261 § 2 k.p.c. i ujawnienie sądowi okoliczności objętych tajemnicą zawodów medycznych może być uznane za działanie bezprawne, polegające na naruszeniu dóbr osobistych18.
3. Podsumowanie
Na podstawie dokonanej analizy, uwzględniającej rozległe w tym obszarze orzecznictwo oraz piśmiennictwo, stwierdzić należy, że na gruncie postępowania karnego istnieje możliwość zwolnienia psychologa z tajemnicy zawodowej. Wyjątkiem od tej zasady jest zakaz przesłuchiwania psychologa, wykonującego czynności wynikające z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Regulacje zawarte w art. 52 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego mają na celu ochronę osoby znajdującej się w trudnej sytuacji emocjonalnej. Nawet jeśli ich wypowiedzi wprost zawierają stwierdzenie, żeby lekarz poinformował o tym właściwe władze, nie powinna być wykorzystywana przeciwko niemu, gdyż trudno w tym wypadku mówić właśnie ze względu na stan emocjonalny pacjenta o w pełni świadomej zgodzie na ujawnienie takich tajemnic.
Odmiennie postrzegane jest zagadnienie tajemnicy zawodowej psychologa na gruncie prawa cywilnego. Przepisy k.p.c. nie przewidują bowiem możliwości zwolnienia świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, której zakres regulują przede wszystkim poszczególne ustawy dotyczące zasad wykonywania zawodów zaufania publicznego. W konsekwencji ani strony, ani organ procesowy nie mogą zwolnić świadka z zachowania tajemnicy. Psycholog, występujący jako świadek może zatem odmówić odpowiedzi na konkretne, zadane mu przez sąd lub stronę pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z ujawnieniem istotnej tajemnicy zawodowej. Problematyka związana z tajemnicą zawodową psychologa zostanie szerzej poruszona w części drugiej artykułu, w której omówiony będzie m.in. obowiązek denuncjacji przestępstw.
___________________________________________________________________________________________________________
1 Ustawa z 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (t.j. Dz.U. 2019 poz. 1026), zwana dalej „ustawą o zawodzie psychologa”.
2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997, Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), zwana dalej „Konstytucją RP”.
3 Zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2005 r., sygn. akt 1 KZP 6/05, OSNKW 2005/4/39.
4 Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. 2019 r. poz. 1127 z późn. zm.), zwana dalej „ustawą o prawach pacjenta”.
5 Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz.U. 2019 r. poz. 730 z późn. zm.), zwana dalej „ustawą o ochronie zdrowia psychicznego”.
6 Zob. T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2002, s. 35. i n.
7 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. 2020 poz. 30), zwana dalej „k.p.k.”.
8 Zgodnie z art. 96 k.p.k.
9 Por. postanowienie Sądu Najwyższego z 15 listopada 2012 r., sygn. akt SDI 32/12.
10 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U. 2019 r. poz. 1950 z późn zm.), zwana dalej: „k.k.”.
11 A. Marek, Komentarz do art. 240 Kodeksu karnego [w:] Kodeks karny. Komentarz., A. Marek, LEX nr 59932.
12 W. Grzeszczyk, Szczególny tryb uchylania tajemnicy zawodowej w postępowaniu karnym, „Prokuratura i Prawo” 2012, nr 6, s. 123-124.
13 Por. postanowienie Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2005 r., sygn. akt I KZP 6/05.
14 A. Augustynowicz, I. Wrześniewska-Wal, Lekarz psychiatra jako świadek w postępowaniu karnym, „Prawo i Medycyna” 2013, nr 3-4, s. 89 i n.; M. Urbaniak, Zakres obowiązywania zakazu dowodowego przewidzianego w art. 199 k.p.k., „Prokuratura i Prawo” 2012, nr 7-8, s. 122 i n.
15 Por. wyrok Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2008 r., sygn. akt V KK 230/07.
16 Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. 2019 poz. 1460 z późn. zm.), zwana dalej: „k.p.c.”.
17 M. Leciak, Nowe regulacje tajemnic prawnie chronionych w projekcie zmian KPC, KSIP 2012, s. 11.
18 M. Safjan, Problemy prawne tajemnicy lekarskiej, KPP nr 1/1995, s. 36-38.
