Środek o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, dotyczącym swobody przepływu towarów – definicja pojęcia

1. Wprowadzenie

Swoboda przepływu towarów jest jednym z kluczowych elementów polityki Unii Europejskiej, prowadzonej w celu ustanowienia rynku wewnętrznego. W tym aspekcie oznacza to zniesienie przez państwa członkowskie różnego rodzaju barier, które dyskryminują towary pozostałych krajów członkowskich i utrudniają obrót wewnątrz Unii². Zakaz stosowania ograniczeń ilościowych i środków o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych dotyczy wszelkich barier pozataryfowych, czyli takich środków, które nie są związane z wnoszeniem jakiejkolwiek opłaty przy przekraczaniu granicy przez towar. „Ograniczeniem ilościowym jest każdy przepis bądź środek państwowy, który ogranicza częściowo lub zupełnie import bądź eksport towarów na podstawie takich kryteriów jak ilość, waga, objętość, wartość lub czas. Za ograniczenia importowe należy uznać wszelkiego rodzaju: kontyngenty, plafony, limity, kwoty przywozowe i wywozowe”³. W przypadku środków o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych problem braku definicji legalnej został pośrednio rozwiązany w drodze interpretacji TFUE w słynnych orzeczeniach: Dassonville, Cassis de Dijon oraz Keck. Wciąż jednak brakuje rozwiązań, które skutecznie rozwiązałyby problem braku klarownej definicji środka o skutku równoznacznym do ograniczeń ilościowych.

2. Formuła Dassonville

Pierwsze orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej definiujące środek o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych zapadło w 1974 r. w słynnej sprawie C-8/74 postępowanie karne (oraz cywilne) przeciwko Benoit i Gustave Dassonville. Sprawa dotyczyła braku wymaganego przez art. 1 belgijskiego dekretu królewskiego nr 57 z 2 grudnia 1934 r. certyfikatu autentyczności, wystawianego przez producenta produktu. Bracia Dassonville sprowadzili do Belgii zakupioną we Francji szkocką whisky pochodzącą pierwotnie z Wielkiej Brytanii, niezaopatrzoną w świadectwo pochodzenia, następnie wystawili własny dokument potwierdzający autentyczność. Władze państwa belgijskiego w związku z powyższym oskarżyły Benoit i Gustave Dassonville o fałszerstwo oraz złamanie przepisów dekretu. Według braci Dassonville uzyskanie przedmiotowego certyfikatu wiąże się ze znacznymi utrudnieniami w przywozie towaru, co skutkuje naruszeniem zakazu stosowania przez państwa członkowskie środków o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych. Trybunał Sprawiedliwości UE podtrzymał opinię braci Dassonville, orzekając, że: „wszelkie przepisy państw członkowskich dotyczące obrotu handlowego mogące bezpośrednio lub pośrednio, rzeczywiście lub potencjalnie, utrudnić wewnątrzwspólnotową wymianę handlową, uznać należy za środek o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych”⁴.

Formuła Dassonville bardzo szeroko zakreśla krąg zachowań państwa członkowskiego, które są sprzeczne z art. 34 TFUE⁵. Stwierdzenie „reguły handlowe” nie odnosi się do etapu produkcyjnego, bowiem dotyczy tylko procesu dystrybucji oraz handlu towarem, a wymieniony wyżej zakaz odnosi się zarówno do regulacji prawnych, jak też wszelkich działań i zaniechań ze strony państwa członkowskiego, mających wpływ na ograniczenie w handlu towarami⁶.

Z treści formuły Dassonville wynika, że środki wywierające wpływ na import mogą przyjąć formę środków bezpośrednio, jak i pośrednio dyskryminujących. Charakter bezpośredni mają regulacje, które traktują importowane towary w sposób wyraźnie gorszy niż towary krajowe.

W przypadku dyskryminacji pośredniej przepisy stosowane są w ten sam sposób do produktów krajowych jak też importowanych, natomiast w wyniku wymogu spełnienia dodatkowych kryteriów towar importowany jest w sytuacji gorszej niż krajowy. Formuła Dassonville dodaje kryterium środków rzeczywiście bądź potencjalnie ograniczających handel wewnątrzwspólnotowy. Wyrok TSUE w sprawach C-177 i C-178/82, tj. postępowań karnych przeciwko Van de Haar, zdefiniował następująco wspomniane wcześniej kryteria: „Jeżeli środek krajowy jest zdolny wpłynąć na handel między państwami członkowskimi, musi być zakwalifikowany jako środek o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych, nawet wtedy, jeżeli wpływ ten jest niewielki i nawet jeżeli produkt importowany może być sprzedawany w inny sposób”⁷.

Orzeczenie to wyłącza zasadę de minimis, bowiem wskazuje, że aby środek został zakwalifikowany jako nielegalny, nie musi stanowić znaczącej bariery w obrocie towarami pomiędzy państwami członkowskimi lecz wystarczy, że istota naruszenia mieści się w zakresie zastosowania art. 34 TFUE.

Wyeliminowanie powyższej zasady ze swobody przepływu towarów ma na celu ochronę przedsiębiorców prowadzących działalność na małą skalę lub produkujących towary niszowe. Formuła Dassonville w późniejszych latach była wielokrotnie powielana oraz rozwijana przez bogate orzecznictwo TSUE: „począwszy od wyroku z 11 lipca 1974 r. w sprawie C-8/74 Dassonville, jest utrwalone w orzecznictwie, że postanowienie to, we właściwym mu kontekście, należy interpretować jako mające na celu usunięcie wszelkich, bezpośrednich lub pośrednich, rzeczywistych lub potencjalnych, utrudnień w ramach wewnątrzwspólnotowej wymiany handlowej”⁸.

3. Formuła Cassis de Dijon

Szerokie rozumienie formuły Dassonville spowodowało, że praktycznie każdy środek wprowadzony przez państwo członkowskie mógł być uznany za niezgodny z Traktatem, przy czym nieważne jest czy ma on dyskryminujący charakter. W celu zawężenia wykładni pojęcia środka o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych, udało się wypracować kompromis w słynnej formule Cassis de Dijon, która zapadła w sprawie Rewe-Zentral A.G. przeciwko Bundesmonopolverwaltung für Branntwein⁹. Sprawa dotyczyła likieru z czarnej porzeczki Cassis de Dijon o zawartości alkoholu w przedziale 16-22%. Niemiecka spółka Rewe-Zentral A.G. wystąpiła do Federalnego Monopolu Spirytusowego o wydanie zezwolenia na import przedmiotowego likieru. Urząd odmówił wydania zezwolenia, powołując się na regulację krajową, która stanowi, że minimalna zawartość alkoholu w likierze musi wynosić co najmniej 25%. Importer zakwestionował decyzję przed sądem krajowym Republiki Federalnej Niemiec, co stało się przyczyną wydania przez TSUE wyroku wstępnego. Trybunał Sprawiedliwości UE orzekł, że środkiem o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych są „przeszkody w swobodnym przepływie towarów wynikające, w braku harmonizacji ustawodawstw, z zastosowania do towarów pochodzących z innych państw członkowskich, w których są zgodnie z prawem produkowane i wprowadzane do obrotu, przepisów określających wymogi, jakie towary te muszą spełniać, nawet jeżeli uregulowania te są stosowane bez rozróżnienia do wszystkich towarów (Cassis de Dijon, pkt 14-15)”¹⁰.

Wyrok w sprawie Cassis de Dijon wprowadził zasadę wymogów koniecznych oraz zasadę wzajemnego uznawania standardów. Zgodnie z pierwszą z nich państwo członkowskie powołując się na ważny i uzasadniony interes publiczny może wprowadzić pewne ograniczenia w swobodzie przepływu towarów pochodzących z innego państwa członkowskiego pod warunkiem spełnienia warunków określonych w formule Cassis de Dijon (brak harmonizacji unijnej, środki krajowe są stosowane w sposób niedyskryminujący, ich wprowadzenie jest konieczne do ochrony interesu publicznego, są proporcjonalne, uwzględniają interes UE w swobodzie przepływu towarów oraz to na państwie spoczywa ciężar dowodu, iż spełnia wskazane wymogi). Zasada wzajemnego uznania standardów oznacza, że towar, który został legalnie wyprodukowany w jednym państwie członkowskim oraz został w nim dopuszczony do sprzedaży, jest automatycznie dopuszczony do obrotu handlowego w innym kraju członkowskim¹¹.

Orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie likieru Cassis de Dijon było potwierdzeniem uprzednich konstatacji zawartych przede wszystkim w dyrektywie Komisji 70/50/EWG¹², jak i w sprawie C-8/74 postępowanie karne (oraz cywilne) przeciwko Benoit i Gustave Dassonville: „uznając możliwość istnienia różnic między przepisami krajowymi państw członkowskich i mając świadomość, że może to utrudniać handel, Trybunał potwierdził, że art. 34 TFUE może obejmować także środki krajowe, które stosuje się w równy sposób do towarów krajowych i przywożonych”¹³. W takich sytuacjach państwa członkowskie mają możliwość wprowadzenia wyjątku, stosując nie tylko przepisy art. 36 TFUE, ale również zasadę wymogów koniecznych.

Orzeczenie Cassis de Dijon w znacznym stopniu wpłynęło na realizację swobody przepływu towarów. Formuła Cassis de Dijon stanowi wyjątek od formuły Dassonville, która przyjmowana jest zbyt szeroko, natomiast w wyjątku, który wprowadziła formuła Cassis de Dijon, zbyt restrykcyjnie przyjmuje się warunki konieczne do jej zastosowania, w związku z czym wciąż wiele środków nie mogło być w ten sposób usprawiedliwionych.

4. Formuła Keck

Formuła Cassis de Dijon, jak i formuła Dassonville okazały się niedostatecznie skuteczne w przypadku regulacji krajowych, które mimo niewielkiego wpływu na przepływ towarów pomiędzy państwami członkowskimi mogły zostać zaklasyfikowane jako środki o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych. Następstwem takiego stanu rzeczy była zmiana stanowiska Trybunału Sprawiedliwości UE poprzez wydanie orzeczenia w sprawach C-267/91 i C-268/91, tj. w sprawie postępowania karnego przeciwko Bernardowi Keck i Danielowi Mithouard¹⁴.

Sprawa dotyczyła dwóch menedżerów, którzy odsprzedając towar po cenach dumpingowych złamali przepisy krajowe, zakazujące sprzedaży produktów poniżej ceny ich nabycia, w związku z czym zostało wobec nich wszczęte postępowanie karne. Menedżerowie podnieśli niezgodność przepisów krajowych z przepisami Unii Europejskiej, zwracając się w trybie prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości. TSUE orzekł, iż: „należy stwierdzić, że w przeciwieństwie do dotychczasowego orzecznictwa, zastosowanie do produktów pochodzących z innych państw członkowskich krajowych przepisów, które ograniczają niektóre sposoby sprzedaży bądź ich zakazują, o ile tylko obowiązują one wszystkie zainteresowane podmioty gospodarcze prowadzące działalność na terytorium krajowym i dotyczą w ten sam sposób, z prawnego i faktycznego punktu widzenia, obrotu produktami krajowymi i produktami pochodzącymi z innych państw członkowskich, nie utrudniają, bezpośrednio ani pośrednio, rzeczywiście ani potencjalnie wymiany handlowej między państwami członkowskimi w rozumieniu wyroku z 11 lipca 1974 r. w sprawie 8/74 Dassonville”¹⁵.

Formuła Keck dokonała podziału środków podejmowanych przez państwa na środki dotyczące produktu (przepisy dotyczące wagi, wymiaru, kształtu, sposobu etykietowania czy oznaczania) i środki dotyczące zasad sprzedaży (reguły odnoszące się do sprzedaży towarów, czyli wprowadzania produktów na rynek). Na podstawie formuły Keck zasada Dassonville zostaje wyłączona w przypadku, gdy przepisy odnoszące się do sprzedaży towarów w taki sam sposób odnoszą się do wszystkich przedsiębiorców w danym państwie członkowskim oraz w jednakowy sposób traktują produkty krajowe, jak też importowane¹⁶. Takie środki ustanowione przez państwo nie wywołują skutku podobnego do ograniczeń ilościowych, a zatem art. 34 TFUE nie będzie miał w tym przypadku zastosowania.

A contrario na podstawie formuły Keck środkiem o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych jest każda regulacja państwa członkowskiego dotycząca sprzedaży towarów, której adresatami są wszyscy przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą w danym państwie, wpływająca na sytuację rynkową produktów krajowych i importowanych, stawiając te drugie w gorszej pozycji. Formuła Keck reguluje metody wprowadzania towaru na rynek, a więc reguluje takie kwestie, jak: gdzie, kiedy i kto może zbywać oraz reklamować towar. W doktrynie dokonuje się podziału przepisów regulujących sprzedaż na normujące:

• czas sprzedaży;
• miejsce sprzedaży lub podmiot uprawniony;
• reklamę¹⁷.

Efektem stosowania formuły Keck przez TSUE jest grupa orzeczeń, której przedmiotem są regulacje dotyczące sprzedaży towarów, w których wymienia się cztery kategorie spraw, w stosunku do których regulacje państw członkowskich nie są objęte zakresem art. 34 TFUE:

• środki dotyczące czasu sprzedaży produktu¹⁸:
• środki krajowe dotyczące miejsca sprzedaży towarów lub ograniczeń ich zbywców¹⁹:
• środki dotyczące warunków i metod marketingu produktu²⁰:
• środki krajowe dotyczące cen²¹.

Istnieje również szereg kontrowersyjnych orzeczeń TSUE wyłączających zastosowanie formuły Keck w wymienionych wyżej przypadkach, m.in.: sprawa Gourmet International Products²²; Deutscher Apothekerverband przeciwko DocMorris i Jacques Waterval²³. Zdarza się także, iż przepis krajowy na temat zasad sprzedaży dotyczy również produktu, wówczas możliwość zastosowania formuły Keck uzależniona jest od przyporządkowania do określonej kategorii w oparciu o okoliczności zaistniałego stanu rzeczy²⁴.

5. Orzeczenia w sprawie Komisja v. Włochy i Mickelsson w kontekście art. 34 TFUE

Na podstawie wyroku TSUE Komisja przeciwko Włochom, na nowo zostało zdefiniowane pojęcie środka o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych. Zdaniem TSUE: „do tego samego pojęcia należy każdy inny środek stanowiący przeszkodę w dostępie do rynku jednego z państw członkowskich towarów pochodzących z innych państw członkowskich”²⁵. Zostało to następnie potwierdzone w wyroku TSUE Komisja przeciwko Mickelsson²⁶.

W wyroku Komisja v. Włochy zostało powołane kolejne kryterium oceny zgodności przepisów krajowych z art. 34 TFUE – jest nim kryterium „przeszkody w dostępie do rynku”. Zasada ta nie ogranicza w żadnym zakresie formuły Keck, stanowić może natomiast przyjęcie przez TSUE zasady de minimis, co wynika ze sformułowanego w wyroku zdania w następujący sposób: „zakaz używania towaru na terytorium państwa członkowskiego ma znaczny wpływ na zachowanie konsumentów, które z kolei ma wpływ na dostęp tego towaru do rynku danego państwa członkowskiego”²⁷.

Przedstawione w ten sposób kryterium („przeszkody w dostępie do rynku”) może znaleźć swoje zastosowanie tylko w stosunku do przepisów prawa krajowego, które nie odnoszą się do samego towaru, ponieważ w tych przypadkach zastosowanie mają formuły Dassonville oraz Cassis de Dijon, jak i przepisów regulujących wprowadzanie towarów na rynek (formuła Keck)²⁸.

6. Podsumowanie

Definicja pojęcia środka o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE napotyka pewne problemy, czego konsekwencją jest bardzo bogaty zbiór wyroków. Począwszy od formuły Dassonville, która pojęcie środka o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych definiuje zbyt szeroko, do tego stopnia, że praktycznie każde działanie państwa może stanowić naruszenie art. 34 TFUE.

Następnym istotnym orzeczeniem był wyrok w sprawie Cassis de Dijon, który poza wprowadzeniem zasady wzajemnego uznania uzupełniał formułę Dassonville, wprowadzając wyjątki w postaci wymogów koniecznych. Orzeczenia te nie przyczyniły się jednak do zredukowania spraw napływających do TSUE, dotyczących naruszenia przez środki krajowe art. 34 TFUE. Ustawodawcy państw członkowskich w konfrontacji ze zbyt szeroką definicją środka o skutku równoznacznym do ograniczeń ilościowych napotykali znaczne utrudnienia w kształtowaniu krajowych przepisów regulujących obrót handlowy.

Kolejną próbą zawężenia zakresu przedmiotowego art. 34 TFUE był wyrok w sprawie Keck i Mithouard. Na jego podstawie doszło do rozróżnienia środków dotyczących produktu oraz środków związanych ze sprzedażą. Formuła Keck wyłącza art. 34 TFUE w stosunku do środków dotyczących sprzedaży, jeżeli zostaną spełnione (kumulatywnie) określone w niej przesłanki. Aktualnie formuła Keck jest coraz częściej pomijana przez Trybunał Sprawiedliwości UE, mimo iż jej zastosowanie bywa często uzasadnione²⁹.

Najnowsze tendencje rozwijające, a zarazem modyfikujące zakres formuły Keck zostały wyrażone w sprawach Komisja v. Włochy i Mickelsson. Na ich podstawie kwestią decydującą o zgodności przepisu prawa krajowego z art. 34 TFUE jest brak przeszkód w dostępie do rynku w danym państwie lub ograniczenie sposobu użycia produktu. Jak dotąd Trybunał Sprawiedliwości UE nie wypracował kryteriów, na podstawie których zostałaby stworzona uniwersalna definicja pojęcia środka o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych. Może TSUE, w wyniku stopniowej ewolucji orzecznictwa, w końcu znajdzie rozwiązania, których zastosowanie pozwoli urzeczywistnić w pełni ideę swobodnego przepływu towarów na obszarze rynku wewnętrznego Unii Europejskiej.

Niemniej jednak wydaje się, że wypracowanie jednej spójnej definicji środka o skutku równoznacznym do ograniczeń ilościowych może okazać się niemożliwe. Wciąż na przeszkodzie stoją przepisy krajowe państw członkowskich, które w odmienny sposób regulują kwestie przepływu towarów na poziomie krajowym. Rozwiązaniem byłoby uregulowanie wszystkich tych kwestii na poziomie dyrektyw i rozporządzeń unijnych, które harmonizowałyby rynek wewnętrzny w sposób kompleksowy.

Jest to jednak wyzwanie, które swoim zakresem może przerosnąć możliwości instytucji unijnych, trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, by każdy możliwy aspekt przepływu towarów był regulowany na poziomie unijnym. Pod uwagę należy wziąć specyfikę rynku wewnętrznego każdego państwa członkowskiego oraz jego ewolucję, wypracowane zwyczaje, a nawet aspekty kulturowe.

Ogrom problemów, z jakimi musiałyby zmierzyć się instytucje unijne skłania jednak do przyjęcia tezy, że obecnie jedyną formą ochrony swobody przepływów towarów jest dalsze rozwijanie orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE, które to następnie może stanowić kierunek do orzekania w sprawach podobnych. Nie jest to jednak rozwiązanie idealne, ponieważ nie gwarantuje wnioskodawcy bądź skarżącemu korzystnego dla niego rozstrzygnięcia i do czasu jego wydania utrzymuje ten stan w niepewności.

____________________________

1 Dz.Urz. UE C115 z 9 maja 2008 r., s. 47.
2 K. Kołodziejczyk, Rynek wewnętrzny i wspólne polityki [w:] W. M. Góralski, Unia Europejska. T. II. Gospodarka – Polityka – Współpraca, Warszawa 2007, s. 39-42.
3 R. Skubisz, Swoboda przepływu towarów [w:] R. Skubisz i in., Prawo Europejskie. Zarys wykładu, Wydanie III, Lublin 2006, s. 216.
4 Wyrok TSUE z 11 lipca 1974 r., C-8/748/74, Postępowanie karne (oraz cywilne) przeciwko Benoit i Gustave Dassonville, Zb. Orz. 1974, s. 837, par. 5.
5 D. Miasik, Zakaz ograniczeń ilościowych między państwami członkowskimi [w:] A. Wróbel (red.), Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Komentarz. T. I, Warszawa 2008, s. 577.
6 P. Dąbrowska, E. Gromnicka, Zakaz ograniczeń ilościowych i ograniczeń o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych [w:] P. Dąbrowska i in., Swobody przepływu towarów, Wyd. I, Warszawa 2010, s. XIV-35.
7 Wyrok TSUE z 5 kwietnia 1984 r. w sprawach połączonych C-177 i C-178/82, Postępowanie karne przeciwko Van de Haar, Zb. Orz. 1984, s. 1797, par. 13.
8 Wyrok TSUE z 12 czerwca 2003 r., C-112/00, Schmidberger, pkt 56, orzeczenie dostępne na stronie http://www.curia.eu.int.
9 Wyrok TSUE z 20 lutego 1979 r., C-120/78, Rewe-Zentral A.G. przeciwko Bundesmonopolverwaltung für Branntwein, Zb. Orz. 1979, s. 649.
10 M. Szwarc-Kuczer, Ewolucja definicji środka o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych w orzecznictwie TS – od Dassonville do Mickelsson, „Europejski Przegląd Sądowy” 2012, nr 1, s. 32.
11 W. Czapliński, M. Szwarc, Swoboda przepływu towarów [w:] J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, t. II, Warszawa 2005, s. II-58.
12 Dyrektywa 70/50/EWG w sprawie zniesienia środków mających skutek równoważny do ograniczeń ilościowych w przywozie i nieprzewidzianych innymi przepisami, przyjętymi na mocy Traktatu EWG (Dz.U. L 13 z 19 stycznia 1970, str. 29).
13 Aktualny tekst dostępny na stronie http://ec.europa.eu/enterprise/policies/single-market-goods/files/goods/docs/art34-36/new_guide_pl.pdf, s. 12.
14 Wyrok TSUE z 24 listopada 1993 r. w sprawach połączonych C-267/91 i C-268/91, Postępowanie karne przeciwko Bernardowi Keck i Danielowi Mithouard, Zb. Orz. 1993, s. 6097.
15 Ibidem, s. 6097, par. 16.
16 R. Skubisz, Swoboda…, op. cit., s. 219.
17 D. Kiedrowska, Formuła Keck w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, „Europejski Przegląd Sądowy” 2006, nr 3, s. 41.
18 Wyrok TSUE z 2 czerwca 1994 r. w sprawach połączonych C-401 i C-402/92, Tankstation’t Heukske i Boermans, Zb. Orz. 1994, s. I-2199, par. 14 oraz wyrok TSUE z 2 czerwca 1994 r. w sprawach C-69 i C-258/93, Punto Casa, Zb. Orz. 1994, s. I-2355.
19 Wyrok TSUE z 29 czerwca 1995 r., C-391/92, Komisja przeciwko Grecji, Zb. Orz. 1995, s. I-1621, par. 15.
20 Wyrok TSUE z 9 lutego 1995 r., C-412/93, Leclerc-Siplec, Zb. Orz. 1995, s. I-179, par. 22 i wyrok TSUE z 28 października 1999 r., C-6/98, ARD, Zb. Orz. 1999, s. I-7599, par. 46.
21 Wyrok TSUE z 11 sierpnia 1995 r., C-63/94, Belgapom, Zb. Orz. 1995, s. I-2467.
22 Wyrok TSUE z 8 marca 2001 r., C-405/98, Gourmet International Products, Zb. Orz. 2001, s. I-1795.
23 Wyrok TSUE z 11 grudnia 2003 r., C-322/01, Deutscher Apothekerverband przeciwko DocMorris i Jacques Waterval, Zb. Orz. 2003, s. I1488.
24 D. Miasik, Zakaz ograniczeń…, op. cit., s. 597.
25 Wyrok TSUE z 10 lutego 2009 r., C-110/05, Komisja przeciwko Włochom, Zb. Orz. 2009, s. I-519, par. 37.
26 Wyrok TSUE z 4 czerwca 2009 r., C-142/05, Komisja przeciwko Mickelsson, Zb. Orz. 2009, s. I-4273, par. 24.
27 Wyrok TSUE, C-110/05, Komisja przeciwko Włochom, op. cit., par. 57; w sprawie C-142/05, Mickelsson, op. cit., par. 26.
28 M. Szwarc-Kuczer, Ewolucja …, op. cit., s. 32.
29 P. Dąbrowska, E. Gromnicka, Zakaz…, op. cit., s. XIV-35.