Reforma postępowania cywilnego. Część IV - postępowanie dowodowe

Ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019r., poz. 1469) dokonano licznych i istotnych zmian w Kodeksie postępowania cywilnego (dalej jako: „k.p.c.”). Część zmian weszła w życie 21 sierpnia 2019 r., jednak zdecydowana większość z nich będzie obowiązywała od 7 listopada 2019 r.

Postępowanie dowodowe

W pierwszej kolejności należy wskazać, że w zmienionym przepisie art. 187 k.p.c. ustawodawca zawarł wymóg, aby w pozwie zostały wskazane fakty, na których powód opiera swoje żądanie. Pozostał jednocześnie obowiązek dokładnego określenia żądania. Nie wiadomo czy zmiana „okoliczności faktycznych” na „fakty” w zamyśle projektodawców ma na celu wymóg większej konkretyzacji, czy też jest to tylko semantyka. 

W przepisie art. 187 § 2 k.p.c. dodano również nowy pkt 4), zgodnie z którym w przypadku żądania dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich, powód powinien uprawdopodobnić dlaczego nie może samodzielnie ich uzyskać

Jednocześnie zmianie uległy także wymagania wobec wniosku dowodowego (art. 235¹ k.p.c.). Wniosek dowodowy ma wskazywać fakty, które strona chce wykazać danym dowodem, a nie jak do tej pory „okoliczności”. Wobec tego pełnomocnik procesowy powinien pamiętać, że we wniosku dowodowym należy wyczerpująco wymienić wszystkie fakty, których ma dowieść dany wnioskowany dowód.

W przepisie art. 187 § 2 k.p.c. dodano również nowy pkt 4), zgodnie z którym w przypadku żądania dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich, powód powinien uprawdopodobnić dlaczego nie może samodzielnie ich uzyskać.

Zgodnie z treścią nowego przepisu art. 191¹ k.p.c., o którym była mowa w pierwszej części cyklu (rozdział Zapobieganie nadużyciom prawa procesowego. Sankcje), jeżeli z pozwu i załączników oraz okoliczności dotyczących sprawy, a także faktów o których mowa w art. 228 k.p.c, wynika oczywista bezzasadność powództwa, sąd będzie mógł pominąć czynności, albo oddalić powództwo na posiedzeniu niejawnym. Na marginesie wskazać należy, że w takiej sprawie nie przysługuje skarga kasacyjna.

Jeżeli chodzi natomiast o odpowiedź na pozew stała się poniekąd obligatoryjna, ponieważ brak jej złożenia może skutkować wydaniem wyroku zaocznego (art. 339 § 1 k.p.c.) Ponadto niezłożenie odpowiedzi na pozew w przepisanym przez sąd terminie powinno skutkować uznaniem za przyznane przez pozwanego twierdzeń co do faktów przytoczonych w pozwie stosownie do obowiązującego przepisu art. 230 k.p.c. w związku z art. 229 k.p.c. 

W przepisie art. 126 k.p.c. dotyczącym pism procesowych w § 1 punkt 5. wyraźnie wskazano, że w przypadku gdy jest to konieczne do rozstrzygnięcia co do wniosku lub oświadczenia – strona powinna wskazać fakty, na których opiera swój wniosek lub oświadczenie oraz wskazać dowód na wykazanie każdego z tych faktów. A zatem nie będzie możliwe niejako zbiorcze przytoczenie dowodów na szereg okoliczności wskazanych w piśmie procesowym jak to zdarzało się w dotychczasowej praktyce postępowań cywilnych tylko koniecznym będzie systematyzacja i powiązanie danego faktu z konkretnym dowodem który ma dany fakt wykazać.

Z kolei w piśmie przygotowawczym, które ma na celu przygotowanie sprawy do rozstrzygnięcia, należy wskazać zwięźle stan sprawy,wyszczególnić fakty przyznane i fakty zaprzeczone oraz wypowiedzieć się co do twierdzeń i dowodów zgłoszonych przez stronę przeciwną (art. 127 § 1 k.p.c.) Powyższe oznacza, że w piśmie przygotowawczym konieczne będzie wyraźne złożenie oświadczenia co do każdego faktu z osobna, w szczególności jeżeli chodzi o zaprzeczenie poszczególnym faktom. Nie będzie zatem dopuszczalne szablonowe stwierdzenie, że strona zaprzecza wszystkim twierdzeniom strony przeciwnej, oprócz tych, które wyraźnie przyznaje. Taka formuła stosowana niekiedy przez pełnomocników nie spełnia wymagań z przepisu art. 127 § 1 k.p.c.

Powyższe wymogi korelują z nowym brzmieniem przepisu art. 210 § 2 k.p.c., zgodnie z którym każda ze stron ma obowiązek złożenia oświadczenia co twierdzeń strony przeciwnej dotyczących faktów i należy przy tym wyraźnie wskazać fakty, którym się zaprzecza.

Słusznym, nowym rozwiązaniem jest przyjęcie w przepisie art. 243 ² k.p.c., że dokumenty znajdujące się w aktach sprawy lub do nich dołączone stanowią dowody bez wydawania odrębnego postanowienia. Dopiero pomijając dowód z takiego dokumentu sąd wydaje postanowienie.

Nowością jest także możliwość przeprowadzenia przez sąd dowodu w sprawie już po zamknięciu rozprawy już nie tylko w przypadkach przeprowadzenia dowodu przeprowadzanego przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany albo z akt lub wyjaśnień organów administracji publicznej, ale także w przypadku przeprowadzenia dowodu z dokumentu sporządzonego przez organ administracji publicznej lub znajdującego się w jego aktach albo dowodu z dokumentu znajdującego się w aktach sądowych lub komorniczych.

Zeznania świadka

Zgodnie z nowym art. 242¹ k.p.c., strona która wnosiła o wezwanie na rozprawę świadka, biegłego lub innej osoby, powinna dołożyć starań, by osoba ta stawiła się w wyznaczonym czasie i miejscu, w szczególności zawiadomić ją o obowiązku, czasie i miejscu stawiennictwa.

Ponadto nowością w procedurze cywilnej jest możliwość złożenia przez świadka zeznań na piśmie. Zgodnie z art. 271¹ k.p.c. jeżeli sąd tak postanowi, świadek może składać zeznania na piśmie. Wówczas podpisuje tekst przyrzeczenia. W zakresie dowodu z zeznań świadka w formie pisemnej słusznie podnosi się argumenty przeciwko temu rozwiązaniu dotyczące braku możliwości zweryfikowania przez drugą stronę wiarygodności świadka i możliwości oceny jego zachowań, rozumienia w określony sposób pewnych pytań i sformułowań. Nie będzie możliwe także dopytanie świadka „ad hoc” o pewne kwestie, które pojawiają się w trakcie przesłuchania. Niekiedy świadkowie pamiętają o pewnych okolicznościach, co do których strona może nie mieć wiedzy czy pamięci i konieczne jest wówczas wyjaśnienie danej kwestii właśnie poprzez dopytanie świadka o daną okoliczność.

Nowością w procedurze cywilnej jest możliwość złożenia przez świadka zeznań na piśmie

Powyższa uwaga zdaje się słuszna w świetle chociażby nowego przepisu art. 272¹ k.p.c. który stanowi, że jeżeli sąd poweźmie wątpliwość co do zdolności spostrzegania lub komunikowania spostrzeżeń przez świadka, może zarządzić przesłuchanie go z udziałem biegłego lekarza lub psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić. 

Podkreślić należy, że przy pisemnym składaniu zeznań przez świadka, sąd nie będzie miał możliwości oceny zdolności spostrzegania świadka i zareagowania na taką sytuację. Zatem instytucja pisemnych zeznań świadka powinna być stosowana z dużą dozą ostrożności i raczej w wyjątkowych przypadkach.

W zakresie dowodu z zeznań świadka w postępowaniu uproszczonym ustawodawca uchylił zakaz łączenia ról świadka i biegłego. Świadek, który ma wiadomości specjalne odnoszące się do faktów, o których zeznaje – „świadek-ekspert” – może również przedstawić opinię zawierającą ocenę tych faktów. Należy przy tym zaznaczyć, że nie przeszkadza temu wcześniejsze sporządzenie przez tę samą osobę opinii na zlecenie podmiotu innego niż sąd (czyli najczęściej strony). Powyższe znajduje odzwierciedlenie w przepisie art. 505⁷ § 3 k.p.c.: Złożenie zeznań przez świadka nie stoi na przeszkodzie zasięgnięciu jego opinii jako biegłego,także co do faktów, o których zeznał (świadek-ekspert), nawet jeżeli uprzednio sporządził opinię na zlecenie podmiotu innego niż sąd.

Należy zwrócić także uwagę na zmianę w zakresie art. 282 k.p.c. w zakresie przyrzeczenia składanego przez biegłego, mianowicie, jeżeli biegłemu zlecono sporządzenie opinii na piśmie, może złożyć przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia, który załącza do opinii. Z kolei od biegłego wpisanego na listę biegłych nie odbiera się przyrzeczenia. Biegły taki powołuje się na przyrzeczenie złożone przy ustanowieniu go w takim charakterze.

Uzyskanie dokumentu od innego organu

Jak już zostało zasygnalizowane powyżej w przepisie art. 187 k.p.c. dotyczącym pozwu, ustawodawca w paragrafie drugim dodał nowy punkt 4, zgodnie z którym powołując dowód z dokumentu znajdującego się w sądzie, urzędzie lub u osoby trzeciej, wnioskodawca ma obowiązek wskazać, że sam nie może takiego dokumentu uzyskać.

Strona nie może zatem w prosty sposób wnieść jak dotychczas, aby sąd zwrócił się do określonego organu czy osoby trzeciej o dany dokument, ale musi wskazać, dlaczego sama nie może uzyskać i przedstawić wnioskowanych dokumentów. Powyższa zmiana koresponduje ze zmienionym art. 208 § 1 pkt 2) k.p.c. 

Możliwe jest zatem przeprowadzenie dowodu z opinii sporządzonej w innej sprawie, co może przyczynić się do usprawnienia i szybkości postępowania.

Zarzut potrącenia

Ustawodawca w nowym przepisie art. 203¹ § 1 k.p.c. ograniczył możliwość podnoszenia w procesie zarzutu potrącenia, mianowicie podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub udowodniona dokumentem nie pochodzącym od pozwanego.

Możliwe, że ustawodawca kierował się tym, że procesowy zarzut potrącenia jest zazwyczaj środkiem obrony pozwanego, a nie sposobem dochodzenia od powoda roszczeń wzajemnych. Podniesienie zarzutu potrącenia nie wywołuje stanu zawisłości sprawy w odniesieniu do roszczenia przedstawionego do potrącenia w zarzucie. Prawomocne orzeczenie wydane w sprawie, w której zarzut taki został podniesiony, nie ma natomiast powagi rzeczy osądzonej (res iudicata) w zakresie, w jakim rozstrzyga o istnieniu lub nieistnieniu roszczenia przedstawionego do potrącenia. W sprawie, w której podniesiony został zarzut potrącenia, sąd nie rozstrzyga w sentencji o uwzględnieniu albo oddaleniu roszczenia pozwanego. Rozstrzygnięcie w przedmiocie zasadności zarzutu potrącenia znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie wyłącznie w uzasadnieniu orzeczenia.

W przepisie art. 203¹ § 2 k.p.c. ustawodawca wprowadził termin na zgłoszenie procesowego zarzutu potrącenia – nie później niż przy wdaniu się w spór co do istotny sprawy, albo w terminie dwóch tygodni od dnia kiedy jego wierzytelność stała się wymagalna.

Należy zauważyć, że w przypadku niepowołania we właściwym czasie i nieuwzględnienia zarzutu potrącenia może dojść do rozejścia się procesowych i materialno-prawnych skutków związanych z potrąceniem, co może rodzić pewne komplikacje. Dokonane bowiem mimo wszystko potrącenie materialnoprawne będzie miało swoje skutki w postaci wygaśnięcia roszczenia, natomiast jeżeli procesowo zarzut potrącenia nie zostanie uwzględniony, np. właśnie z powodu zbyt późnego jego zgłoszenia, wówczas sąd zasądzi roszczenie bez uwzględnienia potrącenia. W takiej sytuacji pozostaje konieczność obrony swoich praw przez podmiot dokonujący potrącenia w ramach powództwa przeciwegzekucyjnego. 

Więcej o nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego przeczytasz w pozostałych częściach cyklu:

Reforma postępowania cywilnego - najważniejsze zmiany. Część I

Reforma postępowania cywilnego - najważniejsze zmiany. Część II. Nowy system doręczeń

Reforma postępowania cywilnego. Cz III - zmiany w zakresie posiedzenia przygotowawczego i planu rozprawy