Omówienie art. 310 §1 kodeksu karnego, tj. przestępstwa fałszowania pieniędzy i innych środków płatniczych albo dokumentów równoznacznych.

W filmie „Kabaret” z 1972 r. (reż. Bob Fosse) Liza Minelli śpiewa piosenkę o tym, że pieniądze wprawiają ten świat w ruch. Trudno nie zgodzić się z tym zdaniem (zwłaszcza jeśli potraktować je w sposób metaforyczny, nie dosłowny). Pieniądz jest bowiem praktycznie podstawą gospodarki i ma wpływ nie tylko na nią samą, ale często również na relacje międzyludzkie (bądź co bądź ilość posiadanych przez człowieka pieniędzy jest postrzegana jako miernik statusu społecznego). Dlatego też pieniądze są powszechnym obiektem pożądania. Paradoksalnie, nie tylko dla osób niezamożnych, ale również dla tych, którzy mają ich w nadmiarze; nie od dziś bowiem wiadomo, że apetyt rośnie w miarę jedzenia. W związku z powyższym nietrudno domyślić się, że niemal równie stare jak pieniądz, jest też związane z nim przestępstwo, czyli jego fałszowanie.

Krótki rys historyczny dotyczący ewolucji pieniądza oraz przestępstw związanych z jego podrabianiem

Początkowo nie istniały pieniądze w takiej postaci, jaką znamy dzisiaj. Stosowano wtedy handel wymienny. Oczywiście towary podlegające wymianie nie posiadały równej wartości, dlatego też ustalano, że „np. worek soli wart był trzy owce lub jedną krowę. Rzymska nazwa pieniądza – pecunia – świadczy, że Rzymianie od najdawniejszych czasów upatrywali bogactwa w bydle – pecus”[1]. Taki sposób handlu nie był wygodny, wymagał chociażby wielkich nakładów na przechowywanie danych towarów. Dlatego też szukano wygodniejszego środka wymiany handlowej.

Takimi środkami okazały się m. in. kruszce, zwłaszcza złoto. Jednakże i ten sposób nie był wolny od wad, ponieważ przy każdej transakcji należało odważyć odpowiednią ilość danego kruszcu. Innowacyjny pomysł zastosowali Fenicjanie, którzy „stemplowali” grudki danego kruszcu określeniem ich wagi, a także sygnaturą władcy. Praktyka ta doprowadziła do pojawienia się monet.

Prototyp pieniędzy papierowych pojawił się w Chinach, w 119 r. p.n.e. Były to dowody depozytowe. Z kolei w XVII w. wprowadzono w Szwecji kwity depozytowe pod zastaw srebra, następnie zaś pojawiły się banknoty drukowane na jedwabiu (z napisem „wartość w srebrze”). „Około 1729 r. banknoty zaczęto drukować”[2].

Pieniądz w postaci papierowej mógł być emitowany przez banki centralne. One też nadzorowały jego podaż. Na początku obowiązywała zasada pokrycia pieniądza w kruszcu, co oznaczało, że wartość pieniędzy, które znajdowały się w obiegu musiała odpowiadać wartości składowanego kruszcu. Problem polegał na tym, że w szybko rozwijających się społeczeństwach popyt na pieniądz stał się większy, niż ilość wyemitowanych banknotów i monet. Dlatego też wprowadzono zasadę nominalizmu, zgodnie z którą „pieniądz jest jedynie nazwą abstrakcyjnej jednostki pieniężnej, nadaną przez państwo stosownym aktem prawnym. Nominalistyczna teoria pieniądza opiera wartość pieniądza na bazie produktu społecznego, tj. wartości wszystkich wyprodukowanych w danej gospodarce dóbr i usług. Według tej zasady, pieniądz stanowi sztuczną konwencję społeczną.”[3].

Następnym punktem „ewolucji” pieniądza było pojawienie się bezgotówkowego pieniądza bankowego. Miał on postać zapisów na rachunkach bankowych. „Banki, a także inne instytucje kredytowe zaczęły kreować pieniądz bankowy, m. in. za pomocą kredytów, stawiając do dyspozycji klientów pieniądz bezgotówkowy”[4]. Obrót tym rodzajem pieniądza polegał na przeksięgowaniu z konta na konto na rachunkach rozliczeniowych. „Instrumentami” pozwalającymi na tego typu obrót były głównie czeki oraz weksle.

Jednakże na tym nie koniec. W pewnym momencie pojawiły się również karty płatnicze oraz karty kredytowe, które powoli zaczęły zastępować czeki. Pojawiła się bowiem cyfrowa forma gotówki (tzw. pieniądz softwarowy), do którego korzystania wystarczy już jedynie odpowiednia umowa z bankiem (lub inną instytucją wydającą pieniądz elektroniczny).[5]

Niestety, długiej historii rozwoju pieniądza towarzyszyły również jego fałszerstwa. Na swój sposób jest to zrozumiałe – pieniądz jako środek płatniczy jest jedną z rzeczy najczęściej pożądanych przez ludzi. Dlatego też można stwierdzić, że: „Fałszerstwo pieniędzy jest jednym z najstarszych przestępstw. Pierwotnie traktowane było jako postać oszustwa”[6]. Z czasem zaczęto je traktować jako „crimen laessae maiestatis”, tzn. przestępstwo skierowane przeciwko majestatowi państwa. W końcu fałszowanie pieniędzy stało się przestępstwem, którego przedmiotem był „obrót gospodarczy w państwie”[7].

W jaki sposób problem z fałszowaniem pieniędzy został uregulowany w prawie polskim? Poniżej pokrótce zostaną przedstawione rodzaje przestępstw zawarte w Kodeksie karnym z 1932 r. (Dz. U. z 1932 r., nr 60 poz. 571) oraz Kodeksie karnym z 1969 r. (Dz. U. z 1969 r., nr 13 poz. 94). Warto zauważyć, że Kodeks karny z 1932 r. był pierwszym Kodeksem karnym w Polsce „ponieważ w okresie przedrozbiorowym polskie prawo karne nie było skodyfikowane, zaś uchwalony w 1818 r. Kodeks karzący, stosowany w Królestwie Polskim do 1847 r., nie obowiązywał w niepodległym państwie polskim”[8].

W Rozdziale XXVII Kodeksu karnego z 1932 r. znajdowały się następujące przepisy:

1. 175 mówiący o przestępstwie fałszowania polskiego lub obcego pieniądza kruszcowego lub papierowego, a także dokumentów na okaziciela, zawierających obowiązek wypłaty kapitału, odsetek lub udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce,
2. 176 mówiący o przestępstwie zmniejszania zawartości kruszcu w pieniądzu polskim lub obcym,
3. 177 mówiący o puszczaniu w obieg fałszywego pieniądza lub papieru wartościowego (oraz przyjmowaniu przewożeniu lub przechowywaniu go w tym celu),
4. 178 mówiący o puszczaniu w obieg fałszywego pieniądza lub papieru wartościowego otrzymanego jako prawdziwy lub pełnowartościowy,
5. 179 mówiący o sporządzaniu, nabywaniu, albo przechowywaniu środków technicznych w celu fałszowania pieniędzy lub papierów wartościowych,
6. 180 mówiący o wejściu w porozumienie z innymi osobami w celu popełnienia czynów z wyżej wymienionych art. 175, 176 lub 177 (§ 2 niniejszego artykułu wskazywał, kto nie podlegał karze i pod jakimi warunkami nie podlegał karze),
7. 181 mówiący o fałszowaniu urzędowego znaku wartościowego w celu użycia lub puszczenia w obieg (a także przechowywaniu lub nabywaniu takiego znaku),
8. 182 mówiący o usuwaniu oznak umorzenia z urzędowego znaku wartościowego w celu użycia lub puszczenia w obieg (oraz przechowywaniu lub nabywaniu takiego znaku),
9. 183 mówiący o fałszowaniu znaków urzędowych w celu użycia ich w obrocie publicznym,
10. 184 mówiący o sporządzaniu, nabywaniu albo przechowywaniu środków technicznych w celu fałszowania znaków urzędowych,
11. 185 mówiący o fałszowaniu zalegalizowanego narzędzia mierniczego (a także jego używaniu lub przechowywaniu),
12. 186 mówiący o podstawie do orzeczenia przepadku sfałszowanych pieniędzy, papierów wartościowych i znaków wartościowych oraz narzędzi mierniczych, jak również środków technicznych, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.

Rozdział XXXI Kodeksu karnego z 1969 r. zawierał przepisy określające następujące przestępstwa:

1. 227 §1 mówiący o fałszowaniu polskiego albo obcego pieniądza albo dokumentu na okaziciela uprawniającego do otrzymania sumy pieniężnej lub towarów zbywanych za wartości dewizowe,
2. 227 §2 mówiący o puszczaniu w obieg fałszywych pieniędzy, papierów wartościowych lub wyżej wspomnianych dokumentów,
3. 227 §3 mówiący o przygotowaniach w celu popełnienia czynu z art. 227 §1 lub art. 227 §2,
4. 228 mówiący o puszczaniu w obieg fałszywego pieniądza, papieru wartościowego, lub wyżej wspomnianego dokumentu otrzymanego jako prawdziwy,
5. 229 mówiący o fałszowaniu urzędowego znaku wartościowego,
6. 230 mówiący o fałszowaniu znaku urzędowego mającego stwierdzić upoważnienie, uiszczenie opłaty skarbowej lub wynik badania,
7. 231 mówiący o fałszowaniu zalegalizowanych narzędzi pomiarowych (a także ich używaniu lub przechowywaniu w celu użycia),
8. 232 mówiący o przepadku podrobionych albo przerobionych pieniędzy, innych środków płatniczych, dokumentów i znaków wartościowych oraz narzędzi pomiarowych, a także środków technicznych, które służyły do popełnienia powyższych przestępstw, chociażby nie były własnością sprawcy.

Jednocześnie należy wspomnieć, iż ustawa z 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. z 1994 r., nr 126, poz. 615) zmieniła treść wyżej wspomnianego art. 227 §1 Kodeksu karnego z 1969 r. Dzięki tej zmianie, przepis obejmował ochroną środki płatnicze oraz dokumenty uprawniające do otrzymania sumy pieniężnej lub zawierające obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach lub stwierdzenie uczestnictwa w spółce. W ten sposób poszerzono również karnoprawną ochronę papierów wartościowych na dokumenty na zlecenie i dokumenty imienne. Tę regulację przeniesiono później do art. 310 §1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 1138, ze zm.) (dalej zwany Kodeksem karny, lub k.k.).

Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi w Kodeksie karnym z 1997 r.

Wbrew tytułowi Rozdziału XXXVII k.k., który brzmi „Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi” w rozdziale tym zostało określonych więcej typów przestępstw, niż tylko te dwa. Ponadto znajduje się tam jeszcze przestępstwo rozpowszechniania nieprawdziwych informacji lub przemilczania informacji o stanie majątkowym oferenta w dokumentacji związanej z obrotem papierami wartościowymi (o którym mówi art. 311 k.k.), podrabianie albo przerabianie urzędowego znaku wartościowego (art. 313 k.k.), podrabianie albo przerabianie znaków urzędowych (art. 314 k.k.), oraz podrabianie lub przerabianie zalegalizowanego narzędzia pomiarowego lub probierczego (art. 315 k.k.).

W powyższych przepisach można zauważyć podobieństwo do przepisów zarówno z Kodeksu karnego z 1969 r., jak również do tych z Kodeksu karnego z 1932 r. Wynika to z faktu, iż „przyjęto typizację tych przestępstw zawartą w poprzednich Kodeksach karnych, uznając ją za syntetyczną i w zasadzie kompleksową, a jedynie dokonując pewnej racjonalizacji niektórych zagrożeń zgodnie z ogólną tendencją nowego Kodeksu”[9].

Zwraca również uwagę zmiana tytułu danego rozdziału w stosunku do tytułów rozdziałów z podobnym zakresem przestępstw w poprzednich kodeksach. Poprzednie tytuły mówiły o przestępstwach fałszowania pieniędzy, papierów wartościowych, itd. Tymczasem tytuł Rozdziału XXXVII k.k. akcentuje typizację przestępstw przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi.

Znaczenie ma również umiejscowienie Rozdziału XXXVII k.k.; jest to ostatni rozdział w części szczególnej, przed częścią wojskową, zaś po Rozdziale dotyczącym przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu. Dla porównania w Kodeksie karnym z 1932 r. przestępstwa fałszowania pieniędzy były zamieszczone pomiędzy rozdziałem dotyczącym przestępstw przeciwko uczuciom religijnym (Rozdział XXVI), a rozdziałem dotyczącym przestępstw przeciwko dokumentom (Rozdział XXVIII). Natomiast w Kodeksie karnym z 1969 r. były one umiejscowione po Rozdziale XXX, który dotyczył przestępstw gospodarczych, a przed Rozdziałem XXXII dotyczącym przestępstw przeciwko działalności instytucji państwowych i społecznych.

Rozdział XXXVII k.k. określa 23 typy przestępstw przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi. W § 1 art. 310 k.k. zostały określone dwa, tj.

• podrabianie albo przerabianie

- polskiego albo obcego pieniądza,

- polskiego albo obcego znaku pieniężnego, który został ustalony jako prawny środek płatniczy, jednak nie został jeszcze wprowadzony do obiegu,

- innego środka płatniczego albo dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pieniężnej, albo zawierającego obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach, albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce lub z pieniędzy,

- innego środka płatniczego oraz usuwanie z powyższych dokumentów oznaki umorzenia.

Z kolei § 2 tego samego artykułu określa trzy typy przestępstw:

1. puszczenie w obieg pieniądza, innego środka płatniczego lub znaku pieniężnego albo dokumentu określonego w § 1,
2. przyjmowanie, przechowanie, przewożenie, przenoszenie, przesyłanie wyżej wymienionych dokumentów, w celu puszczenia ich w obieg,
3. pomaganie do zbycia lub ukrycia wyżej wymienionych dokumentów[10].

Art. 310 § 3 k.k. oraz art. 310 § 4 k.k. mówią odpowiednio o: wypadku mniejszej wagi wyżej wymienionych przestępstw oraz przygotowaniu do wyżej wymienionych przestępstw.

Następnym przestępstwem w Rozdziale XXXVII k.k. jest rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji, lub przemilczanie informacji o stanie majątkowym oferenta, mających istotne znaczenie dla nabycia, zbycia papierów wartościowych w dokumentacji związanej z obrotem papierami wartościowymi (art. 311 k.k.).

Art. 312 k.k. dotyczy puszczenia w obieg podrobionego albo przerobionego pieniądza, innego środka płatniczego albo papieru wartościowego (które zostały otrzymane jako prawdziwe).

Art. 313 k.k. dotyczy przestępstw związanych z urzędowym znakiem wartościowymi, a dokładnie: jego podrabiania i przerabiania oraz usunięcia z niego oznaki umorzenia w celu użycia lub puszczenia w obieg (art. 313 § 1 k.k.). W § 2 tego samego artykułu określono trzy typy przestępstw, tzn. puszczenie sfałszowanego (tj. podrobionego albo przerobionego, lub z usuniętą oznaką umorzenia) urzędowego znaku wartościowego w obieg, nabycie lub używanie go, przechowywanie go w celu puszczenia w obieg.

Art. 314 k.k. mówi o dwóch typach przestępstw: podrabianiu albo przerabianiu znaku urzędowego mającego stwierdzić upoważnienie lub wynik badania oraz o używaniu przedmiotów opatrzonych podrobionymi albo przerobionymi znakami.

Art. 315 k.k. z kolei mówi o trzech typach przestępstw, czyli: podrabianiu lub przerabianiu zalegalizowanego narzędzia pomiarowego lub probierczego (§ 1), używaniu tak przerobionego lub podrobionego narzędzia w obrocie gospodarczym oraz przechowywaniu takiego narzędzia w celu użycia w obrocie gospodarczym (§ 2).

Art. 316 k.k. nie określa żadnego typu przestępstwa, za to określa podstawę orzeczenia przepadku podrobionych, przerobionych pieniędzy, dokumentów i znaków wartościowych (oraz z usuniętą oznaką umorzenia), a także przerobionych lub podrobionych narzędzi pomiarowych oraz przedmiotów służących do popełnienia wyżej wymienionych przestępstw. Warto podkreślić, że podlegają one przepadkowi, nawet jeśli nie są własnością sprawcy.

Sankcje w powyższych przepisach są sankcjami względnie oznaczonymi, tzn. określony jest rodzaj kary razem z jej dolną oraz górną granicą. Z powyższych przestępstw jedynie te określone w art. 310 § 1 k.k. stanowią zbrodnię; pozostałe są występkami.

Przestępstwo fałszowania pieniędzy i innych środków płatniczych albo dokumentów równoznacznych

Na początek warto wspomnieć, iż do fałszowania środków płatniczych odnoszą się dwa artykuły k.k., tj. art. 310 oraz art. 312. Jednakże, zgodnie z tytułem niniejszego artykułu, szerzej opisany zostanie jedynie art. 310 k.k., jako iż on mówi o samym fałszowaniu, zaś art. 312 k.k. mówi o puszczaniu w obieg fałszywych pieniędzy i innych środków płatniczych.

Poszczególne rodzaje przestępstw zawarte w art. 310 k.k. były wymienione wyżej, dlatego nie warto ich powtarzać w tym miejscu. Jednak wypada wspomnieć, iż istnieje spór dotyczący tego, czy typ przestępstwa z art. 310 §3 k.k. jest typem podstawowym, czy uprzywilejowanym[11]. Z jednej strony wyrażany jest pogląd, wedle którego wypadek mniejszej wagi wyrażony w wyżej wspomnianym §3 nie jest odrębnym typem czynu zabronionego, ale „instytucją polegającą na przyjęciu odmiennych zasad ustawowego wymiaru kary i określeniu przez ustawodawcę innego ustawowego zagrożenia”[12]. Jednakże, wedle odmiennego stanowiska, powyższy wypadek mniejszej wagi jest typem uprzywilejowanym.

Odniesienia systemowe

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Żaden z przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (zwanej dalej: Konstytucją RP) nie mówi wprost o ochronie polskiego pieniądza przed fałszowaniem. Jednakże istnieje kilka przepisów, które mogą zwrócić uwagę na to, jak ważna jest ochrona środków płatniczych przed fałszowaniem. Takim jest chociażby art. 227 ust. 1 Konstytucji RP, według którego Narodowy Bank Polski jest centralnym bankiem państwa oraz ma on wyłączne prawo emisji pieniądza. Z kolei art. 216 ust. 2 Konstytucji RP Skarbowi Państwa, NBP oraz innym państwowym osobom prawnym przyznaje prawo emisji papierów wartościowych na zasadach i w trybie określonym w ustawie.  Nie bez znaczenia jest też umiejscowienie tych przepisów w Rozdziale X, który jest poświęcony finansom publicznym.

Jednakże, być może nawet ważniejszymi, są przepisy art. 20 i art. 22 Konstytucji RP. Pierwszy z nich wskazuje, iż jednym z filarów społecznej gospodarki rynkowej jest wolność gospodarcza, zaś drugi dopuszcza możliwość ograniczenia tej wolności, ale jedynie w drodze ustawy i ze względu na ważny interes publiczny. Można więc uznać, iż poprzez zasadę wolności działalności gospodarczej ustawodawca ma obowiązek m.in. zabezpieczenia pieniędzy oraz innego rodzaju środków płatniczych przed fałszowaniem, aby zapewnić bezpieczeństwo oraz pewność obrotu gospodarczego.

Fałszowanie pieniędzy w prawie międzynarodowym

W prawie międzynarodowym problematykę fałszowania pieniądza podejmuje Konwencja międzynarodowa o zwalczaniu fałszowania pieniędzy wraz z protokołem oraz protokół fakultatywny do niej, podpisana w Genewie 20 kwietnia 1929 r. Polska przystąpiła do niej w 1934 r.

Według art. 3 powyższej Konwencji powinno się karać jako przestępstwa pospolite:

1. wszelkie oszukańcze wyrabianie lub przerabianie pieniędzy bez względu na środek użyty dla osiągnięcia celu,
2. oszukańcze puszczanie fałszywych pieniędzy w obieg,
3. mające na celu puszczanie w obieg, sprowadzanie do kraju lub przyjmowanie fałszywych pieniędzy albo zaopatrywanie się w nie ze świadomością, iż są fałszywe,
4. usiłowanie tych przestępstw i rozmyślne w nich uczestniczenie,
5. oszukańcze wyrabianie, przyjmowanie lub zaopatrywanie się w narzędzia lub w inne przedmioty, przeznaczone z natury swej do wyrabiania fałszywych pieniędzy lub przerabiania pieniędzy.

Natomiast według art. 5 Konwencji o zwalczaniu fałszowania pieniędzy nie mogą istnieć różnice pomiędzy sankcją za fałszowanie pieniędzy krajowych, a za fałszowanie pieniędzy obcych.

Fałszowanie pieniędzy w prawie unijnym

Na tle prawa unijnego warto zwrócić uwagę przede wszystkim na Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/62/UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie karnoprawnych środków ochrony euro i innych walut przed fałszowaniem, zastępującą decyzję ramową Rady 2000/383/WSiSW (Dz. Urz. UE L 315 z 14 listopada 2012 r. str. 57). Stanowi ona aktualizację i rozwinięcie decyzji ramowej Rady 2000/383/WSiSW oraz (tak jak jej poprzedniczka) jest uzupełnieniem postanowień Konwencji o zwalczaniu fałszowania pieniędzy z 1929 r. Według art. 3 Dyrektywy 2014/62/UE państwa muszą przyjąć niezbędne środki, aby następujące czyny, popełnione umyślnie, podlegały karze jako przestępstwo:

1. każde podrobienie lub przerobienie pieniędzy mające na celu oszustwo, niezależnie od zastosowanych środków,
2. wprowadzenie do obiegu fałszywych pieniędzy mające na celu oszustwo,
3. przywóz, wywóz, transport, przyjmowanie lub uzyskiwanie fałszywych pieniędzy, w celu wprowadzenia ich do obiegu, przy świadomości, że są one fałszywe,
4. produkcja, przyjmowanie, uzyskiwanie lub posiadanie w celu oszustwa:
   1. narzędzi, przedmiotów, programów komputerowych i danych oraz wszelkich innych środków szczególnie dostosowanych do podrabiania lub przerabiania pieniędzy, lub
   2. zabezpieczeń, takich jak hologramy, znaki wodne lub inne składniki pieniędzy, które służą do ich ochrony przed fałszowaniem.

Ponadto czyny wymienione powyżej w punktach od 1 do 3 mają być karalne również w odniesieniu do banknotów lub monet produkowanych lub wyprodukowanych za pomocą legalnych urządzeń lub materiałów przy naruszeniu przepisów lub warunków, zgodnie z którymi właściwe organy mogą emitować banknoty lub monety. Ponadto powyższe czyny mają być też karalne w odniesieniu do banknotów i monet, które nie zostały jeszcze wyemitowane, ale mają być wprowadzone do obiegu jako prawny środek płatniczy.

Rodzajowy i indywidualny przedmiot ochrony

Rodzajowym przedmiotem ochrony, jak zresztą wynika z tytułu Rozdziału XXXVII k.k. jest obrót pieniędzmi i papierami wartościowymi. Przepisy k.k. mają za zadanie „zapewnić ochronę jedynie prawidłowemu, zgodnemu z obowiązującymi regułami prawnymi, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi”[13]. Z kolei w szerszym ujęciu dobrem chronionym jest „prawidłowy, legalny i zgodny z obowiązującym prawem, obrót gospodarczy”[14].

Natomiast bezpośrednim przedmiotem ochrony jest rzetelność oraz prawdziwość pieniądza (zarówno polskiego, jak i obcego), innych środków płatniczych, a także dokumentów uprawniających do otrzymania sumy pieniężnej, wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzającymi udział w spółce. W takim razie przedmiotem ochrony przestępstw zawartych w art. 310 k.k. jest „zaufanie do autentyczności, znajdujących się w obrocie, polskich lub obcych pieniędzy, innych środków płatniczych oraz do dokumentów będących papierami wartościowymi, bezpieczeństwo, pewność tego obrotu”[15].

Podmiot przestępstwa

Nie ulega wątpliwości, iż przestępstwo fałszowania pieniędzy, innych środków płatniczych oraz papierów wartościowych jest przestępstwem powszechnym. To oznacza, że może ono zostać popełnione przez każdą osobę, która jest zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Warto też podkreślić, iż bez znaczenia jest fakt, czy „na sprawcy ciążył szczególny prawny obowiązek niedopuszczenia (zapobiegania) do fałszowania tych walorów, czy też żaden taki obowiązek na sprawcy nie ciążył”[16]. Ponadto przy odpowiedzialności karnej dla tego przestępstwa nie ma znaczenia, czy do podrobienia lub przerobienia pieniądza są niezbędne szczególne kwalifikacje.

Strona podmiotowa przestępstwa

Strona podmiotowa przestępstwa to zjawiska psychiczne, jakie towarzyszą sprawcy przy popełnianiu określonego czynu. Wręcz wyrażają one stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Nie ulega wątpliwości, że „element woli (a więc element psychiczny jest niezbędnym składnikiem czynu”[17]. Dlatego, oprócz zachowania sprawcy, należy mieć też na uwadze stosunek psychiczny sprawcy do określonego czynu, a ten może polegać na umyślności lub nieumyślności. Dlatego przed omówieniem strony przedmiotowej przestępstw zawartych w art. 310 k.k. należy przedstawić zarówno formy winy umyślnej, jak i nieumyślnej.

Według art. 9 §1 k.k. z winą umyślną mamy do czynienia, jeżeli sprawca ma zamiar popełnienia danego czynu zabronionego. W takim wypadku zamiar może wystąpić w dwóch rodzajach, tzn.: albo jako zamiar bezpośredni (dolus directus) albo jako zamiar ewentualny (dolus eventualis).

Z zamiarem bezpośrednim mamy do czynienia w sytuacji, gdy sprawca chce popełnić dane przestępstwo. „Określając wolę sprawcy jako chcenie określonego czynu zabronionego, zakładamy tym samym, że obejmuje on swoją świadomością wszystkie znamiona tego czynu”[18].  Z kolei w zamiarze bezpośrednim wyróżnia się zamiar bezpośredni nagły (dolus directus repentinus) oraz zamiar bezpośredni przemyślany (dolus directus praemeditatus). Różnicę pomiędzy nimi można wywnioskować już z samych nazw. W przypadku zamiaru bezpośredniego nagłego sprawca podejmuje decyzję o popełnieniu przestępstwa w krótkim czasie. Natomiast zamiar bezpośredni przemyślany zachodzi, gdy sprawca długo zastanawia się nad podjęciem danej decyzji, często wręcz przygotowuje plan popełnienia danego przestępstwa.

W ramach zamiaru bezpośredniego nie mieści się zamiar ogólny (dolus generalis), którego cechą jest to, iż sprawca nie precyzuje skutku, jaki chce spowodować[19].

Wyróżnia się jeszcze jedną formę winy, tzn. zamiar niby – ewentualny (dolus quasi – eventualis). Polega ona na tym, że sprawca „przy braku pewności co do jednego ze znamion czynu zabronionego «chce» zachowania się objętego znamieniem czasownikowym.”[20]

Zamiar ewentualny to sytuacja, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i godzi się na to. Tak więc, od zamiaru bezpośredniego różni się tym, iż sprawca nie jest pewien, czy dany czyn wypełni znamiona przestępstwa; ponadto, w tym przypadku sprawca nie tyle chce popełnić czyn zabroniony, ile po prostu godzi się na to, że może taki czyn popełnić.

Według art. 9 §2 k.k. czyn zabroniony jest popełniany nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go w skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, pomimo iż możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Wina nieumyślna może występować jako lekkomyślność albo niedbalstwo.

Z lekkomyślnością mamy do czynienia, gdy sprawca świadomie narusza zasady ostrożności, dodatkowo przewidując możliwość popełnienia danego czynu zabronionego, ale jednocześnie ma nadzieję, że tego popełnienia uniknie. Dlatego też lekkomyślność różni się od zamiaru ewentualnego tym, że sprawca przypuszcza, iż dane działanie nie wypełni znamion czynu zabronionego.

Z kolei niedbalstwo to sytuacja, gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, pomimo iż może ją przewidzieć. Dlatego w przeciwieństwie do poprzednich form winy, tutaj sprawca nawet nie „chce” albo „przewiduje”, ale wręcz nie wykorzystuje swoich zdolności intelektualnych, dlatego więc nie zmienia swojego zachowania, czym wypełnia znamiona danego czynu zabronionego.

Wszystkie czyny określone w art. 310 k.k. są przestępstwami umyślnymi. W związku z tym sprawca musi chcieć je popełnić albo przewidując możliwość ich popełnienia – godzić się na to. Zamiar bezpośredni występuje jedynie w art. 310 §1 k.k. Należy zwrócić uwagę na to, iż w przepisie tym nie ma znaczenia, w jakim celu został sfałszowany pieniądz, inny środek płatniczy lub papier wartościowy[21]. Brak takiego celu działania w znamionach art. 310 §1 k.k. „jest naturalną konsekwencją założenia, że przestępstwo fałszowania pieniędzy, innych środków płatniczych lub papierów wartościowych jest skierowane przeciwko bezpieczeństwu obrotu finansowego”[22].

W przypadku przestępstwa określonego w art. 310 §2 k.k. koniecznym jest ustalenie, czy sprawca przyjmując podrobiony pieniądz, inny środek płatniczy lub papier wartościowy, zdaje sobie sprawę z tego, iż są one fałszywe i przyjmuje je właśnie w celu puszczenia w obieg. Jeśli zdawał sobie sprawę, wtedy wyczerpuje znamiona tego przestępstwa. Natomiast, jeśli przyjmuje je nie wiedząc o tym, iż są fałszywe, a następnie puszcza je w obieg, aby nie ponieść na tym straty, wtedy wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 312 k.k. Przestępstwo z art. 310 §2 k.k. „w postaci «puszczenia w obieg» nie wymaga przypisania sprawcy zamiaru bezpośredniego”[23].

Strona przedmiotowa przestępstwa

Na stronę przedmiotową przestępstwa składają się:

1. czyn podmiotu, czyli jego zachowanie,
2. skutek czynu,
3. czas i miejsce czynu,
4. sytuacja, w jakiej czyn popełniono,
5. sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu[24].

Najważniejszym elementem, a jednocześnie warunkiem sine qua non każdego przestępstwa, jest zachowanie się sprawcy.

W przestępstwie z art. 310 §1 k.k. mamy do czynienia z trzema karalnymi zachowaniami, tj. podrobieniem, przerobieniem oraz usunięciem oznaki umorzenia.

Podrobienie to „wytworzenie nowego przedmiotu mającego wygląd autentycznego pieniądza, innego środka płatniczego lub dokumentu, o którym mowa w §1”[25]. I w zależności od sposobu podrobienia tak sfałszowany przedmiot może mieć różny stopień jakości, tzn. od łudząco podobnego do oryginału, aż do nieudolnego fałszerstwa. „Dla realizacji tego znamienia czasownikowego [tj. podrobienia – przyp. M.Z.] wystarczające jest, aby niedoświadczony człowiek nie mógł od razu przekonać się o fałszu przedmiotu”[26]. W związku z tym można uznać za możliwe usiłowanie nieudolne w przypadku podrobienia, tzn., kiedy takie fałszerstwo jest widoczne na pierwszy rzut oka. Ale nawet wtedy puszczenie w obieg takiej fałszywki może być skuteczne (np. gdy transakcja odbywa się w słabo oświetlonym pomieszczeniu i nie jest możliwe zauważenie, że z danym środkiem płatniczym jest coś nie tak).

Przerobienie to zmiana wyglądu autentycznego przedmiotu, np. banknotu w taki sposób, aby miał on wyższy nominał.

„Usunięcie oznaki umorzenia polega na pozbyciu się takiej oznaki z dokumentu lub uczynieniu jej niewidoczną”[27].

W art. 310 §2 wymieniono siedem karalnych zachowań, tj. puszczenie w obieg, przyjęcie, przechowywanie, przewożenie, przenoszenie, przesyłanie oraz pomaganie do zbycia lub do ukrycia.

Puszczenie w obieg to wprowadzenie podrobionego, przerobionego przedmiotu lub takiego z usuniętą oznaką umorzenia. „Bez znaczenia pozostaje okoliczność, jaką formę prawną przyjmuje ta czynność, w szczególności zaś czy jest ona odpłatna, czy też nie”[28]. Najczęstszymi postaciami puszczenia w obieg są zapłata sfałszowanymi pieniędzmi, czy też ich rozmienienie, oraz po prostu darowizna. Takim puszczeniem w obieg będzie również wręczenie sfałszowanego przedmiotu „na próbę”.

„Przyjęcie falsyfikatu jest karalne jedynie wówczas, gdy sprawcy towarzyszy zamiar puszczenia go w obieg. Polega na przejęciu władztwa nad przedmiotem”[29].

Natomiast przechowywanie to zachowanie przez pewien czas władztwa nad sfałszowanym przedmiotem. Należy zaznaczyć, iż ustawa nie wprowadza choćby ogólnego czasu takiego przechowywania, nawet dolnej granicy, od której można już mówić o przechowywaniu. Wynika z tego, że może to być czynność zarówno długa, jak i krótka.

Do sprecyzowania tego, co oznacza pomoc do zbycia lub ukrycia podrobionego, przerobionego przedmiotu lub takiego z usuniętą oznaką umorzenia, pomocny okazuje się
art. 18 §3 k.k. W związku z tym za taką pomoc można uznać w szczególności dostarczenie narzędzia lub środka przewozu potrzebnego do popełnienia przestępstwa, udzielenie rady lub informacji, a także ułatwienie innej osobie popełnienie danego przestępstwa poprzez zaniechanie.

Pojęcie pieniądza w art. 310 §1 k.k.

Problemem z określeniem pojęcia pieniądza jest brak jego definicji legalnej. Według Jerzego Skorupki, pojęcie pieniądza można rozpatrywać w znaczeniu szerokim oraz ścisłym. „W szerokim znaczeniu, za pieniądz uznawane są wszelkie występujące w obrocie środki płatnicze”[30], tzn. banknoty i monety (zarówno krajowe jak i zagraniczne), bilety bankowe, weksle, czeki, obligacje oraz pozostałe rodzaje papierów wartościowych. Zaś w ścisłym znaczeniu, są to „wyłącznie te środki płatnicze, którym państwo nadaje moc umarzania zobowiązań pieniężnych”[31]. Takimi środkami są znaki pieniężne emitowane przez Narodowy Bank Polski. Według art. 31 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 492, ze zm.), znakami pieniężnymi Rzeczypospolitej Polskiej są banknoty i monety opiewające na złote i grosze.

Jerzy Skorupka podkreśla też, iż znaki pieniężne nie są tym samym, co jednostki pieniężne. Te pierwsze są jedynie nośnikami (w postaci właśnie banknotów i monet) tych drugich, tj. abstrakcyjnych mierników pewnej wartości uznawanej przez państwo za środek płatniczy. Dzięki temu rozróżnieniu można podzielić jednostkę pieniężną na dwie formy, czyli: pieniądz gotówkowy (gdy jednostka jest zawarta w danym znaku pieniężnym) oraz pieniądz bezgotówkowy, np. elektroniczny (tzn. „oderwany” od znaku pieniężnego). To z kolei prowadzi do konkluzji, iż przedmiotem fałszerstwa z art. 310 k.k. może stać się zarówno pieniądz gotówkowy, jak i bezgotówkowy, ponieważ „czynności sprawcze skierowane są do materialnego nośnika, za pomocą którego jednostki pieniężne pieniądza obiegowego i pieniądza bezgotówkowego cyrkulują w obrocie. Dotyczy to zarówno pieniądza polskiego, pieniądza obcego, jak i innych środków płatniczych”[32].

Jacek Kędzierski wszedł w polemikę z autorem, twierdząc w artykule pt. „Uwagi dotyczące «pojęcia pieniądza w przestępstwie z art. 310 k.k.» (w związku z artykułem J. Skorupki)”[33], iż przedmiotem czynności wykonawczych przestępstwa z art. 310 §1 k.k. może być jedynie pieniądz polski lub obcy, w postaci znaków pieniężnych, będący w obiegu; w związku z tym należy wprowadzić do k.k. odrębne przestępstwo fałszowania instrumentu pieniądza elektronicznego. Jednakże, moim zdaniem, byłoby to zdecydowanie niepotrzebne. Zgadzam się z Jerzym Skorupką, że zarówno pieniądz elektroniczny, jak i pieniądz bankowy są przedmiotem wykonawczym przestępstwa z art. 310 §1 k.k. Pomimo faktu, iż są one niematerialne, tzn. jedynie wyrażają pewną wartość będącą odpowiednikiem znaków pieniężnych, to są one ściśle powiązane z materialnymi nośnikami (tj. kartami płatniczymi bądź instrumentami pieniądza elektronicznego), które to już mogą być przedmiotem podrobienia i przerobienia. Tak samo jest przecież z banknotami i monetami. To właśnie one są podrabiane i przerabiane, nie zaś wartość, którą one wyrażają[34].

Wypadek mniejszej wagi

Art. 310 §3 przewiduje wypadek mniejszej wagi dla przestępstw z §1 i §2 tego samego artykułu. Przez wypadek mniejszej wagi należy rozumieć wszystkie okoliczności zmniejszające stopień społecznej szkodliwości czynu wypełniającego znamiona wyżej wspomnianych przestępstw. W związku z tym przy stronie przedmiotowej czynu należy wziąć pod uwagę: „rodzaj dobra prawnego, stopień zagrożenia dobra lub wielkość wyrządzonej szkody, możliwość restytucji dobra prawnego, a także rodzaj i istotność naruszonej reguły postępowania”[35]. Zaś od strony podmiotowej czynu trzeba wziąć pod uwagę motywy i pobudki takiego zachowania się sprawcy oraz jego stosunek psychiczny do popełnianego czynu.

Karalne formy popełnienia przestępstw

Przygotowanie

Art. 16 §1 określa przygotowanie jako sytuację, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania. Ponadto wymienia on przykładowe czynności przygotowawcze,[36] czyli: wejście w porozumienie z inną osobą, uzyskanie lub przysposabianie środków, zbieranie informacji lub sporządzanie planu działania. W związku z powyższym przygotowanie można zrealizować jedynie przez konkretne działanie.

Według art. 16 §2 k.k. przygotowanie może być karalne tylko wtedy, gdy tak stanowi k.k. W związku z powyższym, art. 310 §4 k.k. przewiduje karalne przygotowanie w stosunku do przestępstw z art. 310 §1 i §2 k.k. Przy czym obejmuje ono „jedynie czynności podjęte w celu dokonania przestępstwa w jednej postaci”[37] określonej w art. 310 §1 lub §2 k.k.

Takim karalnym przygotowaniem jest np. przechowywanie środków technicznych, mających w przyszłości posłużyć do fałszowania pieniędzy. W związku z tym sprawca nie musi nawet podejmować dalszych działań niezbędnych do sfałszowania pieniędzy, albo puszczenia ich w obieg.

Usiłowanie

Czynności, które poprzedzają popełnienie przestępstwa z art. 310 §1 i §2 k.k. należy kwalifikować jako usiłowanie popełnienia przestępstwa bądź jako przygotowanie do popełnienia przestępstwa, które to zgodnie z art. 310 §4 k.k. jest karalne. Jednakże problemem jest rozróżnienie pomiędzy usiłowaniem, a usiłowaniem nieudolnym przestępstwa określonego w art. 310 §1 k.k. Według niektórych autorów, z usiłowaniem nieudolnym mamy do czynienia wtedy, gdy ktokolwiek może rozpoznać podrobienie lub przerobienie danego pieniądza, innego środka płatniczego lub papieru wartościowego w normalnych warunkach, bez względu na jego stan wiedzy dotyczący danych pieniędzy lub innych przedmiotów z art. 310 §1 k.k.

Według Jerzego Skorupki, ocenianie czy dane zachowanie jest usiłowaniem czy usiłowaniem nieudolnym zależy od danej sytuacji. Słabej jakości fałszerstwa mogą być kwalifikowane jako usiłowanie nieudolne albo usiłowanie, a nawet jako dokonanie przestępstwa z art. 310 §1 k.k. „Wszak nawet nieudolne podrobienie lub przerobienie pieniądza itd. (np. z powodu niedostatecznych umiejętności sprawcy) tak, że każdy z łatwością zorientuje się, że przedmiot ten został sfałszowany, musi spotkać się z reakcją karną”[38].

Zbieg przepisów

Art. 310 §1 k.k. jest przepisem szczególnym w stosunku do przepisu ogólnego, jakim jest art. 270 §1 k.k. Ów przepis ogólny przewiduje odpowiedzialność karną za podrobienie lub przerobienie dokumentu, w celu użycia go za autentyczny (grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.). Z kolei art. 310 §1 k.k. przewiduje znacznie surowszą karę (pozbawienie wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo kara 25 lat pozbawienia wolności) za podrobienie albo przerobienie szczególnego rodzaju dokumentów, jakimi są dokumenty uprawniające do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierające obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce.

W przypadku art. 310 §1 k.k. oraz art. 286 §1 k.k. lub §3 k.k. może dojść do kumulatywnego zbiegu przepisów w przypadku, gdy podrobione lub przerobione pieniądze, inne środki płatnicze lub dokumenty określone w art. 310 §1 k.k. „sprawca puści w obieg w ten sposób, że w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadzi inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia mieniem, wprowadzając ją w błąd albo taki błąd wyzyskując”[39].

Może również dojść do sytuacji, gdy nastąpi zbieg przepisów art. 310 §2 k.k. oraz art. 312 k.k. Nastąpi to wtedy, gdy sprawca puści w obieg podrobione albo przerobione pieniądze, inne środki płatnicze albo dokumenty określone w art. 310 §1 k.k., a jednocześnie „o fałszywości jednego z nich dowiedział się po jego otrzymaniu”[40].

Podsumowanie

Przestępstwo fałszowania pieniędzy uderza bezpośrednio w bezpieczeństwo oraz pewność obrotu gospodarczego, zarówno krajowego, jak i międzynarodowego. Dlatego też zarówno pewność obrotu gospodarczego, jak również autentyczność pieniędzy i innych środków płatniczych wymagają szczególnej ochrony, zarówno ze strony prawa międzynarodowego i unijnego, jak również polskiego.

Uważam, iż w obecnej formie polskie przepisy regulują całościowo problematykę fałszowania zarówno polskich, jak i obcych pieniędzy oraz innych środków płatniczych. Nie są potrzebne odrębne regulacje, które chroniłyby przed fałszerstwem np. karty płatnicze, albowiem jest to już uregulowane w art. 310 §1 k.k.

Warto tu podkreślić, że równie ważnym elementem walki z przestępstwem fałszowania pieniędzy, jak udoskonalanie zabezpieczeń pieniędzy czy też samych przepisów karnych, jest edukowanie społeczeństwa na temat zabezpieczeń pieniędzy. Zwłaszcza w czasach, gdy wyznacznikiem autentyczności banknotów nie jest jedynie posiadanie albo nieposiadanie przez nie znaków wodnych.

Streszczenie

Przestępstwo podrabiania lub zmieniania środków płatniczych, zwłaszcza pieniędzy, stanowi zagrożenie dla pewności i bezpieczeństwa obrotu pieniężnego. Dlatego w niniejszym artykule ww. przestępstwo zostało przedstawione z punktu widzenia prawno-karnego. W pierwszej kolejności omówiono historyczne tło rozwoju pieniądza i przestępstw przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi. Natomiast druga część artykułu zajmuje się szczegółowo artykułem 310 Kodeksu karnego.

Summary

The crime of counterfeiting or altering means of payment, especially money, is a threat to the certainty and security of money transactions. Therefore, in this article, the above-mentioned offense has been presented from the legal and criminal point of view. In the first part, the historical background of money development and crimes against the trading of money and securities are discussed. The second part of the article, on the other hand, deals in detail with article 310 of the Criminal Code.

[1] J. Skorupka, w: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2011, s. 768.

[2] Ibid., s. 768.

[3] Ibid., s. s. 768 – 769.

[4] Ibid., s. 769.

[5] Definicja pieniądza elektronicznego znajduje się obecnie w art. 2 pkt. 21a ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz. U. z 2021 r., poz. 1907 ze zm.). Pojęcie pieniądza elektronicznego oznacza „wartość pieniężną przechowywaną elektronicznie, w tym magnetycznie, wydawaną, z obowiązkiem jej wykupu, w celu dokonywania transakcji płatniczych, akceptowaną przez podmioty inne niż wyłącznie wydawca pieniądza elektronicznego”.

[6] J. Skorupka, w: Przestępstwa przeciwko…, op. cit., s. 769.

[7] Ibid., s. 770.

[8] L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s.64 – 65.

[9] J. Skorupka, w: Przestępstwa przeciwko…, op. cit., s. 761.

[10] W przepisach art. 310 § 1 i § 2 wzmianka o „polskim albo obcym znaku pieniężnym, który został ustalony jako prawny środek płatniczy, jednak nie został jeszcze wprowadzony do obiegu” została dodana ustawą z dnia 9 października 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r., poz. 1855).

[11] J. Skorupka, w: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2011, s. 785.

[12] Ibid., s. 785.

[13] M. Błaszczyk, w: Kodeks karny. Część szczególna. Tom II Komentarz Art. 222 – 316, pod red. M. Królikowskiego i R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 910.

[14] Ibid., s. 910.

[15] Ibid., s. 911.

[16] J. Skorupka, w: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2011, s. 822.

[17] L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 81.

[18] Ibid., s. 82.

[19] Lech Gardocki w swoim podręczniku podaje przykład osoby, która rzuca się na swoją ofiarę w celu zrobienia jej krzywdy i w ten sposób powoduje u niej ciężkie uszkodzenie ciała.

[20] L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 84.

[21] Np. przy przestępstwie fałszowania dokumentów z art. 270 §1 k.k. wymagane jest, aby owe sfałszowane dokumenty zostały puszczone w obieg.

[22] J. Skorupka, w: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2011, s. 823.

[23] Ibid., s. 823.

[24] Wyliczenie sporządzone na podstawie: L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 69 - 70.

[25] G. Łabuda, w: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. naukową J. Giezka, Warszawa 2014, s. 1285.

[26] Ibid., s. 1285.

[27] Ibid., s. 1285.

[28] Ibid., s. 1289.

[29] Ibid., s. 1289.

[30] J. Skorupka, Pojęcie pieniądza w przestępstwie z art. 310 k.k., Prokuratura i Prawo, nr 7-8, 2007, s. 51.

[31] Ibid., s. 51.

[32] Ibid., s. 57.

[33] J. Kędzierski, Uwagi dotyczące „pojęcia pieniądza w przestępstwie z art. 310 k.k.” (w związku z artykułem J. Skorupki), Prokuratura i Prawo, nr 7-8, 2008, s. 69-74.

[34] Znacznie szerzej można na ten temat przeczytać w: J. Skorupka, Jeszcze o pojęciu pieniądza w przestępstwie z art. 310 k.k., Prawo i Prokuratura, nr 2, 2009, s. 5-11.

[35] Ibid., s. 823.

[36] Użyty w tym przepisie zwrot „w szczególności” wyraźnie wskazuje, iż nie jest to katalog zamknięty.

[37] J. Skorupka, w: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2011, s. 825.

[38] Ibid., s. 827.

[39] M. Błaszczyk, w: Kodeks karny. Część szczególna. Tom II Komentarz Art. 222 – 316, pod red. M. Królikowskiego i R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 937.

[40] Ibid., s. 938.