Policyjne statystyki wskazują, że w latach 1999-2019 w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa nadużycia zaufania, uregulowanego w art. 296 Kodeksu karnego1 (dalej: k.k.), wszczęto 13 618 postępowań, z czego 6 272 zakończyły się stwierdzeniem popełnienia przestępstwa. Ten typ przestępstwa znany był już w czasach II Rzeczpospolitej (Kodeks karny z 1932 r.) oraz Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (Kodeks karny z 1969 r.), jak również w pierwszych latach obecnego systemu (uregulowany ustawą o ochronie obrotu gospodarczego z 1994 r.). Również Kodeks spółek handlowych w przepisach karnych zawierał przestępstwo działania na szkodę spółki, za którego popełnienie groziła kara pozbawienia wolności do lat 5 i grzywna, jednak nowelizacja Kodeksu karnego z 9 czerwca 2011 r. uchyliła ten przepis.
Jak dowiadujemy się z rządowego uzasadnienia do projektu kodeksu karnego, miejsce przestępstwa niegospodarności, określonego w art. 217 k.k. z 1969 r., zajęło przestępstwo nadużycia zaufania (art. 296), oparte na odmiennych przesłankach kryminalno-politycznych, nawiązujące do art. 269 k.k. z 1932 r., jednakże określone tak, aby objąć wszystkie podmioty prowadzące sprawy majątkowe lub działalność gospodarczą innego podmiotu gospodarczego, bez względu na tytuł ich prowadzenia (umowa, przepis prawny, decyzja właściwego organu). Zgodnie z przywołanym art. 296 ust. 1 k.k. podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 ten, kto na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy jest zobowiązany do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, a przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową., przy czym kodeks z 1997 r. przyjmuje, że kadra menedżerska będzie dobierana na zasadzie wysokich kwalifikacji, zaufania, dużej konkurencji i z uwzględnieniem gry sił rynkowych, nie zachodzi zatem konieczność karalności zachowań nieumyślnie wywołujących szkodę. Zaznaczyć tu trzeba, że typ kwalifikowany ze względu na cel osiągnięcia korzyści majątkowej ma odpowiadać realiom życia (art. 296 § 2).
Kolejny typ kwalifikowany, zagrożony jednak surowszą karą, wiąże się z wyrządzeniem szkody majątkowej w wielkich rozmiarach (art. 296 § 3). Sejm dodał do art. 296 § 4 (regulujący odpowiedzialność sprawcy działającego nieumyślnie) oraz § 5, wyłączający odpowiedzialność karną sprawcy, który przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę2.
Zatem założeniem ustawodawcy było zabezpieczenie podmiotów gospodarczych przed kadrą menadżerską, której zadaniem powinno być działanie w interesie prowadzonego podmiotu, a nie kosztem podmiotu, w imieniu własnego, indywidualnego interesu.
Mimo finezyjnie ujętej w uzasadnieniu do projektu potrzeby wprowadzenia tego typu przestępstwa do kodeksu karnego, problematycznym jest jednak sama konstrukcja przepisu. Ustawodawca posłużył się pojęciami nieostrymi, które stały się źródłem i przyczyną rozważań i licznych analiz na salach sądowych i w doktrynie. Są to takie sformułowania jak „zajmowania się sprawami majątkowymi”, „nadużycie udzielonych uprawnień”, czy „niedopełnienie ciążącego obowiązku”. Zwroty te, choć potocznie mogą być interpretowane dość swobodnie, to jednak na potrzeby egzekwowania prawa wymagają interpretacji w kontekście całego przepisu. Nie każde bowiem nadużycie udzielonych uprawnień czy niedopełnienie ciążącego obowiązku będzie się wiązało z odpowiedzialnością karną, natomiast zwrot „zajmowania się sprawami majątkowymi” nie zawsze będzie oznaczał na przykład powierzenie komuś swoich pieniędzy w kontekście czynu stypizowanego w art. 296 k.k.
Strona podmiotowa – osoba zobowiązana jako sprawca
Sprawcą czynu stypizowanego w art. 296 k.k. jest osoba zobowiązana do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej3. Sąd Apelacyjny w Krakowie w swoim wyroku z dnia 29 marca 2019 r. zwięźle wskazał, że granice przestępstwa nadużycia zaufania kształtuje się poprzez następujące wyznaczniki:
1) formalna szczególna powinność określonego zachowania się sprawcy na rzecz pokrzywdzonego,
2) nadużycie przez sprawcę swoich uprawnień lub niedopełnienie przez niego obowiązków oraz
3) powstanie szkody pokrzywdzonego jako wynik realizacji przez sprawcę znamion czynnościowych.
Wszystkie te elementy muszą wystąpić łącznie, a pomiędzy nimi powinien istnieć związek przyczynowy4. Przepis ten zapewnia ochronę każdemu podmiotowi – zarówno osobom fizycznym i prawnym, jak również jednostkom organizacyjnym niemającym osobowości prawnej.
Z kolei Sąd Apelacyjny w Katowicach z w wyroku 27.10.2005 r. wskazał krąg podmiotów mogących się dopuścić przestępstwa nadużycia zaufania. Sąd ustalił, że przestępstwo z art. 296 § 1 k.k. jest przestępstwem indywidualnym, a co za tym idzie podlega mu jedynie ściśle określony krąg. Zdaniem Sądu Apelacyjnego ustawodawca przyjął, że w przypadku art. 296 § 1 k.k. w kręgu tych osób znajdują się jedynie osoby, które są obowiązane w oparciu o jedno z wymienionych w nim źródeł. Dodatkowo osoby te są zobowiązane do zajmowania się sprawami majątkowymi osób lub jednostek, w sferze podejmowania decyzji co do zarządzanego majątku, a z tym wiąże się również wpływ na decyzje o kształtowaniu określonych wartości finansowych mienia zarządzanego. Sad Apelacyjny zauważa, że w kręgu tych osób znajdują się dyrektorzy i ich zastępcy poszczególnych, wyodrębnionych zakładów, funkcjonujących w ramach spółki oraz zatrudnieni w oparciu o umowę o pracę, pomimo tego, że nie wchodzą w skład organów spółki5.
Stosunek zobowiązania do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą może powstać jedynie na podstawie ustawy, umowy i decyzji właściwego organu. Jednostronne oświadczenie oraz działanie bez zlecenia nie prowadzi do objęcia osoby zobowiązanej normą prawną określoną w art. 296 k.k.6. Podmiotem czynu z art. 296 k.k. może być jedynie osoba, która dysponuje samodzielnością w podejmowaniu decyzji, a zatem musi to być wyższe stanowisko kierownicze, zapewniające wręcz władcze kompetencje w zakresie dysponowania powierzonymi sprawami majątkowymi lub kierowania działalnością gospodarczą7.
Należy jednak odróżnić zajmowanie się cudzymi sprawami majątkowymi od dbałości o powierzone mienie. Jak słusznie zauważa Sąd Najwyższy w swoim postanowieniu z dnia 27 kwietnia 2001 r.: „za osobę zajmującą się cudzymi sprawami majątkowymi można uznać tylko tego, kogo obowiązki i uprawnienia obejmują łącznie, zarówno dbałość o uchronienie powierzonego mienia przed uszczerbkiem, zniszczeniem lub zagubieniem, pogorszeniem stanu interesów majątkowych, jak i wykorzystanie tego mienia w procesie gospodarowania w taki sposób, aby zostało ono powiększone lub wzrosła jego wartość. Zatem ten, kto ma jedynie obowiązki w zakresie dbałości o to, by stan mienia powierzonego nie uległ pogorszeniu, nie może być uważany za zajmującego się cudzymi sprawami majątkowymi”8. Jak wylicza Sąd Apelacyjny w Warszawie zajmowanie się sprawami majątkowymi w rozumieniu art. 296 § 1 k.k. to m.in.:
1) zawieranie umów,
2) decydowanie w zakresie składników majątkowych, w wyniku których następuje przeniesienie własności, obciążenie majątku,
3) zniesienie obowiązków lub przyjęcie zobowiązań obciążających majątek”9,
4) wykonywanie czynności o kompetencjach władczych,
5) kierowanie sprawami majątkowymi w sposób identyczny lub zbliżony zakresowo do tego, co czynić może sam mocodawca,
6) podejmowanie czynności polegających na zarządzaniu mieniem,
7) zawieranie ugody sądowej,
8) ochrona interesów mocodawcy.
Strona przedmiotowa – nadużycie uprawnień
Popełnienie przestępstwa nadużycia zaufania polega na nadużyciu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązków. Od stosunku prawnego łączącego osobę zajmującą się cudzymi sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą z mocodawcą zależy jego zakres obowiązków i uprawnień. Z nadużyciem uprawnień będziemy mieli do czynienia wówczas, gdy zajmujący się cudzym majątkiem bądź działalnością gospodarczą działa z przekroczeniem swoich uprawnień, bądź gdy podejmuje działania mieszczące się w jego kompetencjach, lecz sprzeczne z kierunkiem przyznanych uprawnień, natomiast niedopełnienie obowiązków w praktyce będzie oznaczało niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zleconego zadania10.
P. Kardas opowiada się za szerokim rozumieniem zakresu uprawnień i obowiązków. Zdaniem tego autora: „wynikające z przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy obowiązki i uprawnienia nie zawsze zostają w pełni precyzyjnie określone. Ich doprecyzowanie wynikać może z innych niż samo powiernictwo źródeł, zwłaszcza zaś z samego charakteru prowadzonych spraw majątkowych lub działalności gospodarczej, charakteru pełnionej funkcji i wykonywanych czynności, istoty wykonywanych zadań czy rodzaju dokonywanych czynności, które nakazują działanie racjonalne, zgodne z zasadami sztuki zarządzania majątkiem i ogólnymi regułami prowadzenia działalności gospodarczej oraz przyjętym wewnętrznym podziałem obowiązków. Dlatego też traktować je należy szeroko i ujmować zarówno jako obowiązki i uprawnienia wynikające z odpowiednich regulacji prawnych, jak i jako wynikające z sytuacji nieokreślonych przepisami prawa, a będące realizacją zasad racjonalnego działania”11.
Przestępstwo nadużycia zaufania jest przestępstwem materialnym, co oznacza, że aby doszło do jego popełnienia musi zaistnieć określony skutek. W tym przypadku będzie nim wyrządzenie szkody majątkowej (znacznej albo wielkich rozmiarów) albo sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia znacznej szkody majątkowej. W przypadku wyrządzenia szkody majątkowej będą to zarówno przypadki obejmujące szkodę rzeczywistą (damnum emergens), jak również utracone korzyści (lucrum cessans)12.
Przepisy karne nie definiują pojęcia nadużycia udzielonych uprawnień. W praktyce za takie działania należałoby uznać m.in. wszelkiego rodzaju transfer majątku do podmiotów trzecich, w wyniku którego zarządzany podmiot doznaje szkody majątkowej. W tym wariancie czyny takie mogą przybierać formę sprzedaży majątku bez otrzymania wymaganej zgody np.: wspólników spółki czy rady nadzorczej. Może to być również sprzedaż majątku po zaniżonej cenie, rozłożenie zapłaty ceny na niekorzystne raty. Innym zachowaniem, które mogłoby zostać uznane za nadużycie udzielonego uprawnienie jest zawieranie z biznesowego punktu widzenia niepotrzebnych umów dotyczących np.: świadczenia usług doradczych, marketingowych czy zamawiania opinii i memorandów.
Zasady odpowiedzialności
W przepisie art. 296 stypizowane są cztery czyny przestępne:
typ podstawowy, określony w art. 296 § 1 i 1a;
typ kwalifikowany, dla którego elementem kwalifikującym jest podejmowanie przez sprawcę działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, określony w art. 296 § 2;
typ kwalifikowany, w którym elementem uzasadniającym surowszą odpowiedzialność jest wyrządzenie przez sprawcę szkody majątkowej w wielkich rozmiarach, określony w art. 296 § 3;
typ nieumyślnego nadużycia zaufania, określony w art. 296 § 4;
ponadto w art. 296 § 5 określona została klauzula niekaralności związana z dobrowolnym naprawieniem przez sprawcę wyrządzonej przestępstwem szkody13.
W przypadku popełnienia przestępstwa nadużycia zaufania w typie podstawowym, z § 1, sprawcy czynu grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Odpowiedzialność sprawcy czynu stypizowanego w § 1a, tj. sprowadzenia bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia znacznej szkody majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. W tym przypadku odpowiedzialność karna ze względu na niewystąpienie szkody majątkowej jest łagodniejsza.
W przypadku typów kwalifikowanych sytuacja ma się dwojako. W przypadku przestępstwa stypizowanego w § 2 będzie to typ kwalifikowany ze względu na cel, ponieważ przesłanką zaostrzenia odpowiedzialności jest motywacja z jaką działa sprawca, a ta w tym przypadku to osiągnięcie korzyści majątkowej. Ten typ przestępstwa, jako przestępstwo kierunkowe, może zostać popełniony wyłącznie z zamiarem bezpośrednim. Sprawca czynu działający w celu osiągnięcia korzyści majątkowej podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Należy również wspomnieć, że takiej samej odpowiedzialności podlega sprawca czynu, który nie spowodował szkody, lecz wyłącznie sprowadził bezpośrednie niebezpieczeństwo jej wyrządzenia.
Drugi typ jest kwalifikowany ze względu na skutek. Podstawą do zaostrzenia odpowiedzialności karnej jest wystąpienie szkody w wielkich rozmiarów14. Jest to przestępstwo, które można popełnić z zamiarem bezpośrednim albo zamiarem ewentualnym. Zgodnie z art. art. 115 § 7a k.k. przepis § 6 stosuje się odpowiednio do określenia „szkoda w wielkich rozmiarach”, natomiast § 6 k.k. mówi, że mieniem wielkiej wartości jest mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 1 000 000 złotych. Zatem jeżeli spowodowana szkoda wyniesie ponad 1 000 000 zł, to sprawca czynu będzie podlegać karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Przepisy kodeksu karnego przewidują również karę za nieumyślne wyrządzenie znacznej szkody majątkowej albo szkodę majątkową wielkich rozmiarów. W tym przypadku sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Kodeks przewiduje również instytucje czynnego żalu w stosunku do osób, które przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawiły w całości wyrządzoną szkodę.
Wnioski końcowe
Przedmiotem ochrony art. 296 k.k. jest prawidłowe gospodarowanie i zajmowanie się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą kadry zarządczej15. Statystyki policyjne dotyczące przestępstwa nadużycia zaufania jasno wskazują, że z roku na rok liczba stwierdzonych przestępstw maleje (z niewielkimi wyjątkami), podczas gdy ciągle wzrasta liczba innych przestępstw gospodarczych, takich jak pranie pieniędzy (w 1992 r. – 2 stwierdzone przypadki, a w 2019 r. – 1267 stwierdzonych przypadków) czy korupcja gospodarcza (w 2003 r. – 0 stwierdzonych przypadków, a w 2019 r. – 228 stwierdzonych przypadków). Z jednej strony może to być skutkiem większej świadomości prawnej menedżerów, z drugiej strony przedsiębiorstwa coraz chętniej korzystają z usług firm consultingowych, które je audytują i pomagają w wyszukiwaniu nadużyć. Niemniej jednak, odpowiadając na pytanie zadane we wprowadzeniu, przestępstwo niegospodarności stanowi skuteczny środek ochrony podmiotów gospodarczych przed nadużyciami ze strony kadry kierowniczej. Widać to w szczególności w statystykach, które wyraźnie wskazują początkową tendencję wzrostową w liczbie stwierdzonych przestępstw, by później zanotować kilkukrotny spadek. W przypadku pozostałych dwóch przestępstw tendencja liczby przestępstw stwierdzonych jest bardziej wzrostowa, szczególnie wyraźnie jest to pokazane na przykładzie przestępstwa prania pieniędzy. Przestępstwo nadużycia zaufania zostało szczegółowo omówione zarówno w judykaturze, jak i w literaturze, co przekłada się pozytywnie na egzekwowanie prawa, a przez to na większą świadomość społeczną, a to z kolei przyczynia się również do spadku karalności za tego typu czyn.
______________________________
1 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. 1997 Nr 88, poz. 553 t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1444) (dalej jako k.k.).
2 Uzasadnienie do ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny.
3 M. Gałązka [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 7, Warszawa 2021, Legalis, komentarz do art. 296 k.k.
4 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 marca 2019 r. o sygnaturze II AKa 21/17.
5 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 października 2005 r. II AKa 88/05.
6 M. Gałązka,… op.cit.
7 Ibidem.
8 Postanowienie Sądu Najwyższego – Izby Karnej z dnia 27 kwietnia 2001 r. I KPZ 7/01. (zob. post. SN z 27.4.2001 r., I KZP 7/01, OSNKW 2001, Nr 7–8, poz. 55; wyr. SN z 18.12.2007 r., WA 53/07, OSNwSK 2007, Nr 1, poz. 2893; wyr. SA w Warszawie z 28.11.2008 r., II AKa 361/08, Prok. i Pr. – wkł. 2009, Nr 10, poz. 35; wyr. SA w Katowicach z 27.10.2005 r., II AKa 88/05, Prok. i Pr. – wkł. 2006, Nr 7–8, poz. 28; wyr. SA we Wrocławiu z 20.2.2015 r., II AKa 326/14, Legalis; wyr. SA w Białymstoku z 30.12.2016 r., II AKa 161/16, Legalis; J. Skorupka, Przestępstwo nadużycia, s. 128–131; I. Sepioło, Przestępstwo, s. 66–68; P. Kardas, w: Zoll (red.), Kodeks karny, t. 3, 2016, s. 513–515, 520, 526–527)
9 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 listopada 2008 r. II AKa 361/08.
10 M. Gałązka [w:],… op.cit. (zob. I. Sepioło, Przestępstwo, s. 106–108; I. Zgoliński, w: Konarska-Wrzosek (red.), Kodeks karny, 2016, s. 1236; wyr. SA we Wrocławiu z 21.11.2018 r., II AKa 332/18, Legalis; wyr. SA w Warszawie z 21.12.2018 r., II AKa 397/18, Legalis; zob. też wyr. SA we Wrocławiu z 24.6.2015 r., II AKa 148/15, KZS 2016, Nr 4, poz. 36)
11 P. Kardas [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-363, Tom II i III, red. A. Zoll, Kraków 1999, art. 296. (zob. A. Rogala, Przestępstwo niegospodarności, Warszawa 1985, s. 58; A. Bachrach, Przestępstwo niegospodarności, Państwo i Prawo 1977, nr 2, s. 20 i n.).
12 M. Bieniak, Odpowiedzialność karna menadżerów, Warszawa 218, Legalis Poprzednie wydanie, Legalis: (z ob. uchw. SN z 21.6.1995 r. (I KZP 22/95, OSNKW 1996, Nr 9–10, poz. 58); post. SN z 7.6.2001 r. (V KKN 75/01, Legalis); wyr. SN z 6.3.2019 r. (V KK 57/18, Legalis); wyr. SA w Katowicach z 28.3.2014 r. (II AKa 16/14, KZS 2014, Nr 6, poz. 108); post. SA we Wrocławiu z 12.10.2012 r. (II AKz 383/12, Prok. i Pr. – wkł. 2014, Nr 6, poz. 32); wyr. SA w Warszawie z 26.6.2015 r. (II AKa 156/15, Legalis); wyr. SA w Gdańsku z 28.12.2016 r. (II AKa 358/16, Legalis); H. Pracki, Nowe rodzaje, cz. 1, s. 46; P. Kardas, w: Zoll (red.), Kodeks karny, t. 3, 2016, s. 546–547; M. Kulik, w: Mozgawa (red.), Kodeks karny, 2017, s. 905; I. Sepioło, Przestępstwo, s. 124–127; E. Hryniewicz-Lach, Utracone, s. 17, 20.
13 P. Kardas [w:] Kodeks karny… op.cit.
14 M. Gałązka [w:],… op.cit.
15 O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, Lexis Nexis, Warszawa 2004, s. 799.
