Mienie dłużnika podlegające wyłączeniu z postępowań upadłościowych i restrukturyzacyjnych

 

1. Co nie wchodzi do masy upadłości?

Ustawodawca przyjął zasadę dwutorowości wyłączenia składników majątkowych z masy upadłości: obligatoryjnie z mocy prawa i fakultatywnie – z mocy uchwały zgromadzenia wierzycieli lub decyzji sędziego komisarza⁴. Mając na uwadze zasadę jednolitości prawa ustawodawca przyjął, że wyłączeniu z masy upadłości podlega mienie, które jest wyłączone od egzekucji na podstawie innych ustaw – tj. Kodeksu postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r.⁵ (dalej: k.p.c.) oraz Kodeksu pracy z 26 czerwca 1974 r.⁶ (dalej: k.p.) – w przypadku wynagrodzenia za pracę w części niepodlegającej zajęciu.

Zgodnie zatem z art. 63 p.u. nie wchodzi do masy upadłości:

1) mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów k.p.c.;

2) wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu;

3) kwota uzyskana z tytułu realizacji zastawu rejestrowego lub hipoteki, jeżeli upadły pełnił funkcję administratora zastawu lub hipoteki, w części przypadającej zgodnie z umową powołującą administratora pozostałym wierzycielom;

4) środki pieniężne znajdujące się na rachunku będącym przedmiotem blokady rachunku podmiotu kwalifikowanego;

5) inne składniki mienia upadłego, wyłączone uchwałą zgromadzenia wierzycieli.

2. Mienie wyłączone od egzekucji według przepisów k.p.c.

Kwestię wyłączenia składników majątkowych na tej podstawie regulują przede wszystkim przepisy art. 829 oraz 831-833 k.p.c., ale także wydane z mocy upoważnienia zawartego w art. 831 § 1 pkt 5 k.p.c. rozporządzenia ministrów finansów oraz sprawiedliwości z 4 lipca 1986 r. w sprawie określenia granic, w jakich świadczenia z ubezpieczeń osobowych i odszkodowania z ubezpieczeń majątkowych nie podlegają egzekucji sądowej⁷, art. 139-142 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych⁸ oraz ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy⁹.

3. Wyłączenia wynikające bezpośrednio z przepisów k.p.c.

Art. 829 k.p.c. zawiera katalog składników mienia (ruchomości) niepodlegających egzekucji, które z mocy prawa nie wchodzą w skład masy upadłości. Pierwsza grupa¹⁰ to przedmioty urządzenia domowego, niezbędne dla dłużnika i jego domowników, w szczególności lodówka, pralka, odkurzacz, piekarnik lub kuchenka mikrofalowa, płyta grzewcza służąca podgrzewaniu i przygotowywaniu posiłków, łóżka, stół i krzesła w liczbie niezbędnej dla dłużnika i jego domowników oraz po jednym źródle oświetlenia na izbę, chyba że są to przedmioty, których wartość znacznie przekracza przeciętną wartość nowych przedmiotów danego rodzaju, jak również odzież – pościel, bielizna i ubranie codzienne, w liczbie niezbędnej dla dłużnika i jego domowników, a także ubranie niezbędne do pełnienia służby lub wykonywania zawodu. Ustawodawca wyłącza spod egzekucji również zapasy żywności i opału niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny na okres jednego miesiąca oraz zwierzęta gospodarskie – w liczbie: jedna krowa lub dwie kozy albo trzy owce potrzebne do wyżywienia dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny wraz z zapasem paszy i ściółki do najbliższych zbiorów; niemniej jednak w dzisiejszych realiach przepis ten wydaje się anachroniczny.

Druga grupa¹¹ dotyczy środków niezbędnych do zarobkowania i obejmuje narzędzia i inne przedmioty niezbędne do osobistej pracy zarobkowej dłużnika oraz surowce niezbędne dla niego do produkcji na okres jednego tygodnia, z wyłączeniem jednak pojazdów mechanicznych. Trzecia grupa¹² wyłączeń dotyczy dłużnika pobierającego periodyczną stałą płacę i obejmuje pieniądze w kwocie, która odpowiada niepodlegającej egzekucji części płacy za czas do najbliższego terminu wypłaty, a u dłużnika nieotrzymującego stałej płacy lub u dłużnika, będącego osobą fizyczną wykonującą działalność gospodarczą – pieniądze niezbędne dla niego i jego rodziny na utrzymanie przez dwa tygodnie. Czwarta grupa¹³ dotyczy przedmiotów użytku osobistego i obejmuje przedmioty niezbędne do nauki, papiery osobiste, odznaczenia i przedmioty służące do wykonywania praktyk religijnych oraz przedmioty codziennego użytku, które mogą być sprzedane tylko znacznie poniżej ich wartości, a dla dłużnika mają znaczną wartość użytkową. Piąta grupa składników mienia¹⁴ obejmuje przedmioty niezbędne dłużnikowi z uwagi na stan zdrowia, tj. produkty lecznicze¹⁵ niezbędne do funkcjonowania podmiotu leczniczego w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej przez okres trzech miesięcy i niezbędne do jego funkcjonowania wyroby medyczne¹⁶ oraz przedmioty niezbędne ze względu na niepełnosprawność dłużnika lub członków jego rodziny.

Ustawodawca przewidział także szczególną regulację w stosunku do rolnika prowadzącego gospodarstwo, pozwalającą na wyłączenie od egzekucji części składników tego gospodarstwa, w tym inwentarza żywego¹⁷. Z kolei na podstawie art. 831 k.p.c. nie podlegają egzekucji wierzytelności i środki pieniężne:

1) sumy i świadczenia w naturze, wyasygnowane na pokrycie wydatków lub wyjazdów w sprawach służbowych, jak również 50% kwot diet przysługujących z tytułu podróży służbowych,

2) sumy przyznane przez Skarb Państwa na specjalne cele (w szczególności stypendia, wsparcia), chyba że wierzytelność egzekwowana powstała w związku z urzeczywistnieniem tych celów albo z tytułu obowiązku alimentacyjnego;

3) środki pochodzące z programów finansowanych z udziałem środków, o jakich mowa w art. 5 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych¹⁸, wypłacone w formie zaliczki, chyba że wierzytelność egzekwowana powstała w związku z realizacją projektu, na który środki te były przeznaczone;

4) prawa niezbywalne, chyba że możność ich zbycia wyłączono umową, a przedmiot świadczenia nadaje się do egzekucji albo wykonanie prawa może być powierzone komu innemu;

5) świadczenia z ubezpieczeń osobowych oraz odszkodowania z ubezpieczeń majątkowych, w granicach określonych wdrodze rozporządzenia przez ministrów finansów i sprawiedliwości;

6) świadczenia z pomocy społecznej¹⁹;

7) wierzytelności przypadające dłużnikowi z budżetu państwa lub od Narodowego Funduszu Zdrowia z tytułu udzielania świadczeń opieki zdrowotnej²⁰ przed ukończeniem udzielania tych świadczeń, w wysokości 75% każdorazowej wypłaty, chyba że chodzi o wierzytelności pracowników dłużnika lub świadczeniodawców, o których mowa w art. 5 pkt 41 lit. a i b u.s.o.z;

8) sumy przyznane orzeczeniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, jeżeli egzekwowana wierzytelność przysługuje Skarbowi Państwa;

9) świadczenie integracyjne²¹;

10) wierzytelności przysługujące spółdzielni mieszkaniowej wobec członków spółdzielni i osób niebędących członkami spółdzielni, którym przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu albo własność lokalu, z tytułu opłat, o jakich mowa wart. 4 ustawy z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych²², jak również środki będące w dyspozycji spółdzielni w związku z wnoszeniem tych opłat, chyba że wierzytelność egzekwowana powstała w związku z wykonaniem przez wierzyciela zobowiązań, jakie miały być zaspokojone z opłat, o których mowa w art. 4 tej ustawy.

4. Wynagrodzenie upadłego niewchodzące w skład masy upadłości

Wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu nie wchodzi do masy upadłości. Wynagrodzenie ze stosunku pracy podlega szczególnej ochronie, wynikającej z art. 87 § 3 k.p. I tak potrąceniu podlegać może jedynie połowa wynagrodzenia (a w przypadku egzekucji świadczeń alimentacyjnych wysokość potrąceń zostaje zwiększona do 3/5 wynagrodzenia). Wolna od potrąceń jest natomiast kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 871 § 1 pkt 1 k.p.), ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, przysługującego pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne, zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz wpłat dokonywanych do pracowniczego planu kapitałowego, jeżeli pracownik nie zrezygnował z ich dokonywania – przy potrącaniu sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne – jednak wyłącznie wówczas, gdy nie są egzekwowane świadczenia alimentacyjne²³.

Jeżeli pracownik jest zatrudniony w niepełnym wymiarze czasu pracy, kwoty wolne od zajęć ulegają zmniejszeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy. Przepisy te są stosowane w postępowaniu egzekucyjnym na mocy art. 833 k.p.c., a w upadłościowym odpowiednio – na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 1 p.u. w zw. z art. 833 k.p.c.

5. Obniżenie wynagrodzenia upadłego wskutek epidemii wirusa SARS-CoV-2

W celu ochrony pracowników narażonych na skutki obniżenia wynagrodzenia w związku z epidemią koronawirusa, ustawodawca przewidział działania osłonowe w art. 52 ustawy z 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2²⁴. Jeżeli z powodu podjętych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działań służących zapobieganiu zarażeniem tym wirusem pracownikowi zostało obniżone wynagrodzenie lub członek rodziny pracownika utracił źródło dochodu, kwoty określone w art. 871 § 1 k.p. ulegają zwiększeniu o 25% na każdego nieosiągającego dochodu członka rodziny, którego pracownik ten ma na utrzymaniu. W konsekwencji, w wypadku zaistnienia opisanych powyżej okoliczności, w okresie epidemii zwiększeniu ulegnie kwota wynagrodzenia wolna od zajęć, zatem także i pozostająca poza masą upadłości część wynagrodzenia upadłego.

6. Szczególne regulacje dla upadłych będących osobami fizycznymi

Od 1 stycznia 2019 r. zarówno przepisy o limicie potrąceń (1/2 oraz 3/5), jak i o kwocie wolnej od potrąceń w wysokości minimalnego wynagrodzenia, mają zastosowanie także do świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiących jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną – w większości przypadków umowa o świadczenie usług podobna do umowy, zawierana na podstawie art. 750 k.c. W tym zakresie doszło jednak do zmiany określenia kategorii świadczenia, które podlega wyłączeniu. Poprzednio ochronie podlegały wszystkie świadczenia powtarzające się, których celem jest zapewnienie utrzymania, zaś aktualnie – o świadczeniach powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiących jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną.

Obowiązująca od 24 marca 2020 r. nowelizacja prawa upadłościowego, wprowadzona ustawą z 30 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe zwiększyła ochronę upadłych będących osobami fizycznymi²⁵. W przypadku ogłoszenia upadłości osoby fizycznej, na której utrzymaniu nie pozostają inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi także część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami wyłączonymi z masy upadłości na podstawie ust. 1 odpowiada kwocie stanowiącej 150% kwoty określonej w art. 8 ust. 1 pkt 1 u.p.s.

W przypadku ogłoszenia upadłości osoby fizycznej, na której utrzymaniu pozostają inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi także część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami wyłączonymi z masy upadłości na podstawie ust. 1 odpowiada iloczynowi liczby osób pozostających na utrzymaniu upadłego oraz upadłego i 150% kwoty określonej w art. 8 ust. 1 pkt 2 u.p.s.

Ustawodawca przewidział także specjalny instrument wsparcia dla upadłych w trudnej sytuacji zdrowotnej czy rodzinnej – sędzia-komisarz na wniosek upadłego lub syndyka może w inny sposób określić część dochodu upadłego, która nie wchodzi do masy upadłości zgodnie z ust. 1a lub 1b, biorąc pod uwagę szczególne potrzeby upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, w tym ich stan zdrowia, potrzeby mieszkaniowe oraz możliwości ich zaspokojenia.

7. Dochody z zastawu lub hipoteki

Nie wchodzi w skład masy upadłości kwota uzyskana z tytułu realizacji zastawu rejestrowego lub hipoteki, jeżeli upadły pełnił funkcję administratora zastawu lub hipoteki, w części przypadającej zgodnie z umową powołującą administratora pozostałym wierzycielom. Takie rozwiązanie ma na celu ochronę uprawnionych z tytułu zastawu lub hipoteki, które nie powinny ponosić negatywnych konsekwencji działań upadłego.

Jeśli chodzi o rachunek podmiotu kwalifikowanego, to nie wchodzą w skład masy upadłości także środki pieniężne znajdujące się na rachunku będącym przedmiotem blokady rachunku podmiotu kwalifikowanego.

8. Wyłączenie składników przez zgromadzenie wierzycieli lub sędziego-komisarza

Uchwała zgromadzenia wierzycieli może wyłączyć z masy upadłości inne składniki mienia upadłego. Instrument ten jest przydatny w przypadku trudnych do zbycia z rynkowego punktu widzenia ruchomości oraz udziałów w nieruchomości wyrażonych w niewielkim ułamku. O wyłączeniu takich składników mienia zadecydować będzie mogło zgromadzenie wierzycieli w drodze uchwały, którzy jako uczestnicy postępowania, których prawa winny być szczególnie respektowane – będą mogli wypowiedzieć się w kwestii zasadności kontynuacji prób zbywania trudnych do zbycia składników majątku. Uchwała zgromadzenia wierzycieli w omawianej kwestii zapada większością głosów wierzycieli mających przynajmniej dwie trzecie ogólnej sumy uznanych wierzytelności²⁶. Jednakże uchwała zgromadzenia wierzycieli nie jest jedynym sposobem na wyłączenie nieruchomości z masy upadłości. Zgodnie bowiem z art. 315 p.u. sędzia-komisarz może wyłączyć określone składniki majątku z masy upadłości, w tym nieruchomość lub jej ułamkową część, jeżeli nie można ich zbyć z zachowaniem przepisów ustawy, a dalsze pozostawanie tych składników majątku w masie upadłości będzie niekorzystne dla wierzycieli z uwagi na obciążenie masy upadłości związanymi z tym kosztami. Rozwiązanie to ma zapobiegać nadmiernemu przedłużaniu postępowania upadłościowego i umożliwić jego zakończenie, co dla upadłych konsumentów oznaczać będzie ustalenie planu spłaty i możliwość oddłużenia.

Regulacja ta zastąpiła dotychczasowe rozwiązanie, polegające na przekazywaniu trudno zbywalnych nieruchomości gminie albo Skarbowi Państwa, co nie sprawdziło się w praktyce i prowadziło do wydłużania postępowań z uwagi na pozostawanie w masie upadłości potencjalnie wartościowych składników majątku. W brzmieniu obowiązującym do 7 października 2019 r. sędzia-komisarz mógł zezwolić syndykowi – w określonych okolicznościach – na zawarcie umowy przekazania nieruchomości gminie albo Skarbowi Państwa.

W przypadku upadłości konsumenckich często skomplikowana sytuacja majątkowa i rodzinna sprawia, że zarówno dla upadłego, jak i dla wierzycieli korzystniejszym rozwiązaniem jest odstąpienie od likwidacji określonych składników mienia, zakończenie postępowania i przejście do fazy realizacji planu spłat. Warunkiem skorzystania z mechanizmu przewidzianego w art. 315 p.u. będzie stwierdzenie, że konkretny składnik majątku upadłego nie może zostać zbyty z zachowaniem przepisów ustawy (brak jest chętnych na jego nabycie, chociaż podejmowano próby sprzedaży), a przy tym przedłużanie postępowania będzie niekorzystne dla wierzycieli (z uwagi na konieczność ponoszenia kosztów obsługi masy upadłości).

Po wydaniu przez sędziego-komisarza postanowienia o wyłączeniu określonych składników majątku z masy upadłości, upadły odzyskuje od razu prawo zarządzania oraz możliwość korzystania i rozporządzania tymi przedmiotami, bez konieczności oczekiwania na umorzenie lub zakończenie postępowania upadłościowego. Wszystkie rzeczy i prawa wyłączone z masy upadłości powinny zatem być wydane upadłemu, który jest ich właścicielem. Należy pamiętać, że wyjątkowo, po bezskutecznych próbach sprzedaży rzeczy i po bezskutecznym wezwaniu upadłego do ich odbioru, wraz z pouczeniem o skutkach zwłoki w ich odbiorze, dopuszczalne jest zezwolenie na zniszczenie rzeczy ruchomych²⁷.

Wątpliwości wzbudza w praktyce rozumienie pojęcia rzeczy, których nie można zbyć. Wydaje się, że w tym przypadku wykładnia celowościowa prowadzi do wniosku, że chodzi o rzeczy, na które nie można znaleźć nabywcy, mimo ponawiania prób ich zbycia, nie zaś rzeczy wyłączone z powszechnego obrotu (np. broń i amunicja), podlegające szczególnym uregulowaniom²⁸.

Na postanowienie sędziego-komisarza o wyłączeniu z masy upadłości niezbywalnych rzeczy ruchomych albo o zezwoleniu na ich zniszczenie, przysługuje zażalenie, które służy obecnie na postanowienie o wyłączeniu z masy upadłości każdego składnika tej masy.

9. Ochrona środków o przeznaczeniu specjalnym

Szczególnej ochronie poprzez wyłączenie z masy upadłości podlegają także środki na pomoc socjalną dla pracowników upadłego i ich rodzin, stanowiące zgromadzone na odrębnym rachunku bankowym środki pieniężne zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, tworzonego na podstawie przepisów o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, wraz z przypadającymi po ogłoszeniu upadłości kwotami pochodzącymi ze zwrotu udzielonych pożyczek na cele mieszkaniowe, wpłatami odsetek bankowych od środków tego funduszu oraz opłatami pobieranymi od korzystających z usług i świadczeń socjalnych finansowanych z tego funduszu, organizowanych przez upadłego²⁹. Co do zasady zarządza nimi upadły, chyba że został ustanowiony likwidator, kurator bądź przedstawiciel albo reprezentant upadłego ustanowiony na podstawie przepisów o przedsiębiorstwach państwowych, wydatkując zgromadzone na odrębnym rachunku bankowym funduszu środki na cele i według zasad określonych w przepisach o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych.

10. Umowa o subpartycypację

W skład masy upadłości upadłego będącego stroną umowy o subpartycypację, o której mowa w art. 183 ust. 4 ustawy z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi³⁰, nie wchodzą wierzytelności będące przedmiotem tej umowy. Fundusz sekurytyzacyjny wstępuje w prawa upadłego z tytułu wierzytelności podlegających wyłączeniu zgodnie z ust. 1 oraz zabezpieczeń tych wierzytelności. Syndyk przekazuje funduszowi sekurytyzacyjnemu świadczenia otrzymane od dłużników z tytułu wierzytelności, o których mowa w ust. 1, oraz dłużników z tytułu zabezpieczeń tych wierzytelności³¹.

11. Mienie uczestnika systemu płatności

W skład masy upadłości uczestnika systemu płatności lub systemu rozrachunku papierów wartościowych nie wchodzi mienie upadłego wymienione w art. 80 p.u., a także inne aktywa niezbędne do wykonania obowiązków wynikających z uczestnictwa w systemie, które powstały przed ogłoszeniem upadłości, z zastrzeżeniem, że mienie pozostałe po wykonaniu obowiązków wynikających z uczestnictwa w systemie wchodzi do masy upadłości³².

Przedmiot zabezpieczenia ustanowionego w związku z uczestnictwem w systemie płatności lub systemie rozrachunku papierów wartościowych na rzecz podmiotu prowadzącego ten system lub na rzecz uczestnika tego systemu, nie wchodzi do masy upadłości uczestnika tego systemu lub uczestnika współpracującego z nim systemu interoperacyjnego, który ustanowił to zabezpieczenie, niebędącego uczestnikiem podmiotu prowadzącego system interoperacyjny współpracujący z tym systemem, jakiegokolwiek innego podmiotu, który ustanowił to zabezpieczenie – w razie ogłoszenia upadłości któregokolwiek z nich³³. Przedmiot zabezpieczenia ustanowionego na rzecz Narodowego Banku Polskiego, banku centralnego innego państwa członkowskiego lub Europejskiego Banku Centralnego, przez podmiot dokonujący operacji z tymi bankami lub przez jakikolwiek inny podmiot, nie wchodzi do masy upadłości w razie ogłoszenia upadłości któregokolwiek z nich.

12. Rozstrzygnięcie wątpliwości co do składu masy upadłości

Podstawowym zadaniem syndyka w ramach postępowania upadłościowego jest ustalenie składu masy upadłości, które następuje przez sporządzenie spisu inwentarza oraz spisu należności. W spisie inwentarza syndyk ujmuje prawa, objęte ruchomości, nieruchomości oraz środki pieniężne zgromadzone w kasie i na rachunkach bankowych. Spis należności sporządza się na podstawie ksiąg upadłego oraz dokumentów bezspornych. Domniemywa się, że rzeczy znajdujące się w posiadaniu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości należą do majątku upadłego. Wątpliwości co do tego, które z przedmiotów należących do upadłego wchodzą w skład masy upadłości, rozstrzyga sędzia-komisarz na wniosek syndyka, upadłego lub wierzyciela. Na postanowienie sędziego-komisarza zażalenie przysługuje wnioskodawcy, upadłemu i wierzycielom.

Co do zasady składniki mienia, które nie należą do majątku upadłego, podlegają wyłączeniu z masy upadłości. Syndyk przy sporządzaniu spisu inwentarza i spisu należności bazuje na księgach upadłego i dokumentach bezspornych³⁴. Jeżeli z dokumentów wynika, że konkretny składnik mienia stanowi własność osoby trzeciej, gdyż jest przedmiotem najmu, dzierżawy czy leasingu przez upadłego, to nie powinien on podlegać wciągnięciu do spisu. Taki składnik mienia powinien zostać wydany uprawnionemu stosownie do treści stosunku prawnego wiążącego upadłego z osobą uprawnioną albo stosownie do wynikających z przepisów prawa roszczeń powstających na podstawie określonego stanu faktycznego. Natomiast jeżeli syndyk umieścił składnik mienia w spisie albo tytuł prawny do tego składnika mienia jest sporny, wówczas osoba roszcząca sobie tytuł prawny do tego składnika masy upadłości powinna złożyć wniosek o wyłączenie z masy składnika mienia upadłego.

Prawo upadlościowe stanowi lex specialis w stosunku do przepisów Kodeksu cywilnego³⁵ o roszczeniach windykacyjnych właściciela niebędącego posiadaczem rzeczy³⁶. Przepisów o wyłączeniu z masy upadłości nie stosuje się do rzeczy, wierzytelności i innych praw majątkowych przeniesionych przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności. Do tych przedmiotów oraz do zabezpieczonych w ten sposób wierzytelności stosuje się odpowiednio przepisy ustawy dotyczące zastawu i wierzytelności zabezpieczonych zastawem³⁷.

Zasadę wyrażoną w treści art. 70 p.u. uzupełnia zasada surogacji. Polega ona na tym, że w razie zbycia przez upadłego mienia, które podlega wyłączeniu, świadczenie otrzymane za zbyte mienie wydaje się osobie, do której mienie to należało, jeżeli świadczenie jest wyodrębnione w masie upadłości³⁸. Ponadto w razie zbycia przez syndyka mienia, które podlegało wyłączeniu, osoba, do której prawo to należało, może żądać wydania świadczenia wzajemnego uzyskanego w zamian za to mienie, a także odszkodowania. Z kolei, jeżeli świadczenie nie zostało spełnione przed zgłoszeniem żądania wydania, prawo do świadczenia przechodzi na mającego prawo do wyłączonego mienia.

13. Wyłączenie składnika z masy upadłości

Osoba, której przysługuje prawo do mienia podlegającego wyłączeniu, może żądać jego wydania lub świadczenia wzajemnego za jednoczesnym zwrotem wydatków na utrzymanie tego mienia lub na uzyskanie świadczenia wzajemnego poniesionych przez upadłego lub z masy upadłości39. We wniosku o wyłączenie z masy upadłości należy zgłosić wszelkie twierdzenia, zarzuty i dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępowania, chyba że powołanie ich we wniosku było niemożliwe⁴⁰.

Sędzia-komisarz rozpoznaje wniosek o wyłączenie z masy upadłości w terminie jednego miesiąca od dnia jego złożenia po wysłuchaniu syndyka, nadzorcy sądowego albo zarządcy.

Postanowienie w przedmiocie wyłączenia z masy upadłości wymaga uzasadnienia. Na postanowienie o wyłączeniu z masy upadłości przysługuje zażalenie upadłemu i wierzycielom. W razie oddalenia wniosku o wyłączenie z masy upadłości wnioskodawca może w drodze powództwa żądać wyłączenia mienia z masy upadłości. Powództwo takie wnosi się do sądu upadłościowego w terminie miesiąca od dnia doręczenia postanowienia sędziego-komisarza o odmowie wyłączenia z masy upadłości.

14. Powództwo o wyłączenie

Powództwo może być oparte wyłącznie na twierdzeniach i zarzutach zgłoszonych we wniosku o wyłączenie z masy upadłości. Inne twierdzenia i zarzuty mogą być zgłoszone tylko wtedy, gdy powód wykaże, że ich wcześniejsze zgłoszenie było niemożliwe. Niezależnie od wyniku sprawy sąd obciąży powoda kosztami procesu, jeżeli powołał nowe dowody istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, których nie zgłosił we wniosku o wyłączenie. Sąd może zabezpieczyć powództwo przez ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania mienia objętego żądaniem wyłączenia z masy upadłości⁴¹.

Przepis ten odnosi się do sytuacji, gdy uprawnionemu do wyłączenia ma być wydana sama rzecz ulegająca wyłączeniu lub ma być wydane świadczenie wzajemne otrzymane za taką rzecz przez upadłego albo przez masę upadłości, należy jednak uznać, że znajduje on zastosowanie także w wypadku, gdy na rzecz uprawnionego nastąpiło przejście wierzytelności przysługującej w stosunku do nabywcy rzeczy⁴².

15. Ius retentionis

Powyższy przepis wzmacnia prawo zatrzymania rzeczy, służące masie upadłości na podstawie art. 461 § 1 k.c. (ius retentionis), skoro masa upadłości może je wykonać także wtedy, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu niedozwolonego, albo gdy chodzi o zwrot rzeczy wynajętych, wydzierżawionych lub użyczonych (lege non distinguente)⁴³. Uzasadnieniem takiego rozwiązania jest dążenie do szybszego uzyskania funduszów, które mogą być przeznaczone na zaspokojenie wierzycieli.

Realizacja prawa zatrzymania nie jest uzależniona od uprzedniego ustalenia wyrokiem sądowym roszczenia o zwrot wydatków, gdyż uzależnienie skorzystania z tego prawa od posiadania przez syndyka masy upadłości tytułu egzekucyjnego czyniłoby ten przepis zbędnym, gdyż syndyk mógłby w drodze egzekucji zrealizować przysługujące masie upadłości roszczenie o zwrot wydatków na utrzymanie rzeczy lub na uzyskanie świadczenia wzajemnego⁴⁴. Prawo zatrzymania przewidziane w art. 72 p.u. dotyczy zarówno wydatków koniecznych, jak i użytecznych⁴⁵. Zwrot wydatków, poniesionych na utrzymanie rzeczy lub na uzyskanie świadczenia wzajemnego, ma nastąpić do rąk syndyka masy upadłości bez względu na to, kto te wydatki poniósł, tj. czy poniósł je upadły, czy też syndyk z funduszów masy. Jeśli bowiem poniósł je upadły, to jego roszczenie o zwrot wydatków stanowi na skutek ogłoszenia upadłości część składową masy, bez względu na to, czy powstało przed, czy po ogłoszeniu upadłości.

16. Podsumowanie

W polskim prawie upadłościowym przyjęto zasadę dwutorowości wyłączenia składników majątkowych z masy upadłości: obligatoryjnie z mocy prawa i fakultatywnie – z mocy uchwały zgromadzenia wierzycieli lub decyzji sędziego-komisarza. Mechanizmy obligatoryjne mają chronić upadłego celem zapewnienia jemu i pozostającym na jego utrzymaniu osobom minimum środków egzystencji, jak również mają na względzie interes osób trzecich, wobec których dłużnik pełnił pewne funkcje, np. administratora hipoteki. Mechanizmy fakultatywne mają służyć indywidualnemu potraktowaniu sytuacji upadłego, z uwzględnieniem zabezpieczenia interesów jego wierzycieli. Regulacje dotyczące wyłączenia z masy upadłości składników majątkowych, w szczególności części wynagrodzenia za pracę osób fizycznych, nabierają szczególnego znaczenia w czasie epidemii wirusa SARS-CoV-2 i potencjalnego, gwałtownego wzrostu liczby osób zagrożonych upadłością – zarówno fizycznych, jak i prawnych. Co do zasady składniki mienia, które nie należą do majątku upadłego, podlegają wyłączeniu z masy upadłości, niemniej jednak przy sporządzeniu spisu inwentarza lub spisu należności może dojść do ujęcia w nich składników majątkowych, które podlegają wyłączeniu. Osoba, której przysługuje prawo do mienia podlegającego wyłączeniu, może żądać jego wydania lub świadczenia wzajemnego. Realizacji tego uprawnienia służą dwa instrumenty: wniosek o wyłączenie z masy upadłości, a w razie jego oddalenia – powództwo o wyłączenie z masy upadłości.

______________________________________________

1 R. Adamus, P. Feliga [w:] Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe. System Prawa Handlowego. T. 6, red. A. Hrycaj, 2020, wyd. 2, Komentarz do art. 63 p.u., wyd. C.H. Beck, s. 792.

2 T.j. Dz.U. 2019 poz. 498.

3 Np. stosunek (prawo) członkostwa w spółdzielni nie wchodzi w skład masy upadłości (wyrok SN z 2 października 2014 r., sygn. akt IV CSK 22/14).

4 Art. 315 p.u.

5 T.j. Dz.U. 2018 poz. 1360 z późn. zm.

6 T.j. Dz.U. 2019 poz. 1040 ze zm.

7 Dz.U. 1986 nr 26, poz. 128.

8 T.j. Dz.U. 2020 poz. 53 ze zm. – odesłanie z art. 833 § 4 i 5 k.p.c.

9 T.j. Dz.U. 2019 poz. 1482 ze zm. Dotyczy zasiłków dla bezrobotnych, dodatków aktywizacyjnych, stypendiów oraz dodatków szkoleniowych.

10 Art. 829 pkt 1 i 11 oraz 2-3 k.p.c.

11 Art. 829 pkt 4 k.p.c.

12 Art. 829 pkt 5 k.p.c.

13 Art. 829 pkt 6 k.p.c.

14 Art. 829 pkt 8-9 k.p.c.

15 W rozumieniu przepisów ustawy z 6 września 2001 r. - Prawo farmaceutyczne (Dz.U. 2019 poz. 499, 399 i 959).

16 W rozumieniu przepisów ustawy z 20 maja 2010 r. o wyrobach medycznych (Dz.U. 2019 poz. 175, 447 i 534).

17 Szczegóły zawiera rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 5 lipca 2017 r. w sprawie określenia przedmiotów należących do rolnika prowadzącego gospodarstwo, które nie podlegają egzekucji (Dz.U. 2017 poz. 1385)

18 Dz.U. 2019 poz. 869.

19 W rozumieniu przepisów ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. 2018 poz. 1508, z późn. zm.. dalej: u.p.s.).

20 W rozumieniu przepisów ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. 2018 poz. 1510, z późn. zm., dalej: u.s.o.z.).

21 W rozumieniu ustawy z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. 2019 poz. 217 i 730).

22 Dz.U. 2018 poz. 845 i 1230 oraz z 2019 r. poz. 1309.

23 75% wynagrodzenia – przy potrącaniu zaliczek pieniężnych udzielonych pracownikowi; 90% wynagrodzenia – przy potrącaniu kar pieniężnych przewidzianych w art. 108 k.p.

24 Dz.U. 2020 poz. 875.

25 Art. 63 ust. 1a-1d p.u.

26 Art. 199 ust. 2 p.u.

27 Art. 366 ust. 1 p.u.

28 Tak P. Zimmerman [w:] Komentarz. Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2020, s. 649; odmiennie natomiast A. Świderek [w:] D. Zienkiewicz, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, s. 684.

29 Art. 64 p.u.

30 T.j. Dz.U. 2020 poz. 95.

31 Art. 65a p.u.

32 Art. 66 p.u.

33 Art. 67 p.u.

34 Art. 69 ust. 1 p.u.

35 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, t.j. Dz.U. 2019 poz. 1145.

36 Art. 222 § 1 k.c.

37 Art. 701 p.u.

38 Art. 71 ust. 1 p.u.

39 Art. 72 p.u.

40 Art. 73 p.u.

41 Art. 74 p.u.

42 Art. 71 ust. 3 p.u.

43 S. Gurgul, Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz. Wyd. 12, Warszawa 2020.

44 Uzasadnienie orzeczenia Sądu Najwyższego z 15 kwietnia 1948 r., sygn. akt Wa C 73/48, OSN 1949, Nr 1, poz. 22.

45 Uchwała Sądu Najwyższego z 11 października 1990 r., sygn. akt III CZP 58/90, OSN 1991, Nr 5-6, poz. 57.