Obywatelstwo w prawie międzynarodowym i prawie Unii Europejskiej

1. Wprowadzenie

W piśmiennictwie można zazwyczaj spotkać odrębnie omówione zagadnienie obywatelstwa w prawie międzynarodowym, unijnym i krajowym. Niniejsza praca zawiera m.in. definicję obywatelstwa charakterystyczną dla szeroko rozumianego prawa międzynarodowego oraz definicję obywatelstwa europejskiego. Ponadto omówiona została geneza rozwiązań przyjętych na gruncie prawa międzynarodowego i Unii Europejskiej, a także przedstawione zostały najważniejsze akty prawne dotyczące instytucji obywatelstwa z omawianego zakresu. Przywołane w pracy materiały źródłowe w postaci literatury przedmiotu z zakresu prawa, jak również opracowania monograficzne, orzecznictwo, stanowiska doktryny oraz pozostałe materiały nie wyczerpują w pełni zagadnienia obywatelstwa, jednak zdają się być miarodajne dla ukazania złożonej struktury instytucji obywatelstwa.

Podstawą dla rozważań jest, podpisana 6 listopada 1997 r. w Strasburgu, Europejska konwencja o obywatelstwie oraz Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej z 25 marca 1957 r.¹ , uzupełniane głównie przez podręczniki akademickie, jak wspomniano literaturę przedmiotu oraz inne akty prawa międzynarodowego i Unii Europejskiej. Tak dobrane materiały pozwalają na dogłębną, a zarazem szeroką analizę instytucji obywatelstwa.

2. Obywatelstwo w prawie międzynarodowym

Obywatelstwo jest nie tylko instytucją prawną, ale także społeczną. Jest ono podstawą uczestnictwa w życiu politycznym oraz społecznym państwa. To właśnie dzięki szczególnym funkcjom, jakie pełni w obszarze prawa oraz w społeczeństwie, nazywane jest niekiedy „prawem do posiadania praw”² . Ze względu na szeroki zakres, w jakim można analizować instytucję obywatelstwa, przedmiotem poniższych rozważań będzie obywatelstwo jako instytucja prawna. I tutaj należy rozróżnić trzy główne płaszczyzny – obywatelstwo w  prawie krajowym, międzynarodowym oraz Unii Europejskiej.

Prawo międzynarodowe, unijne, jak i  krajowe nie wypracowało legalnej definicji obywatelstwa, ale jego istota daje możliwość formułowania wielu definicji doktrynalnych³ . Wyjątkiem mogą być takie kraje jak Federacja Rosyjska, Ukraina, Łotwa, Kazachstan oraz Laos, gdzie w ich ustawodawstwie funkcjonuje legalna definicja obywatelstwa⁴ . Na gruncie prawa międzynarodowego częściej można spotkać definicje zaproponowane przez sądy międzynarodowe oraz przedstawicieli doktryny, aniżeli w aktach normatywnych⁵ . W ślad za doktryną można przyjąć, że  obywatelstwo jest węzłem prawnym, który łączy jednostkę z państwem, przy czym węzeł ten ma charakter względny⁶ . Oznacza to, że węzeł ten może zostać rozwiązany, ponieważ niektóre z prawodawstw krajowych, w tym rozwiązania przyjęte przez Polskę, przewidują utratę obywatelstwa.Związek ten jest oparty na obowiązku wierności i  lojalności jednostki wobec państwa, a  z drugiej strony na obowiązku zwierzchnictwa osobowego państwa (jurysdykcji) nad własnymi obywatelami, niezależnie od tego, gdzie się znajdują^7_.

Nie ulega więc wątpliwości, że obywatelstwo w głównej mierze służy prawu wewnętrznemu⁸ . Swoje umocowanie znajduje w prawie konstytucyjnym oraz administracyjnym. Dla prawa międzynarodowego oraz Unii Europejskiej obywatelstwo jest podstawą praw i obowiązków jednostki wobec państwa, których konsekwencje znajdują odzwierciedlenie w stosunkach międzynarodowych⁹ . Głównym zadaniem regulacji prawnomiędzynarodowej jest wskazanie ogólnych zasad dotyczących obywatelstwa, harmonizacja przepisów prawa wewnętrznego państw w zakresie nabywania i utraty obywatelstwa, a także zakresie obywatelstwa wielokrotnego¹⁰. Instytucja obywatelstwa jest nierozerwalnie związana z państwem, ponieważ powstaje, ale także upada wraz z nim.

Wydanie aktu prawnego regulującego status jednostki w państwie nie jest uzależnione od powstania instytucji obywatelstwa¹¹, nie ma też znaczenia, w ilu aktach znajdzie umocowanie. Kraje same regulują status obywatela, w tym decydują, komu to obywatelstwo przysługuje, a komu nie, ponieważ należy to do wyłącznych kompetencji państwa. Zasada ta znajduje odzwierciedlenie w orzecznictwie międzynarodowym oraz w umowach międzynarodowych.

Źródła powyższej zasady należy upatrywać w sprawie dekretów o obywatelstwie, wydanych w Tunezji i Maroku na początku lat 20. XX w. Spór toczył się między Francją i  Wielką Brytanią, a dotyczył dekretów określających warunki nabycia obywatelstwa tunezyjskiego oraz marokańskiego. Sprzeciw wobec wymienionych aktów wniosła Wielka Brytania, która nie zgadzała się z ich treścią. Ambasador Wielkiej Brytanii zwrócił się do Ligi Narodów o międzynarodowy arbitraż w  tej sprawie, który został powierzony Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynarodowej¹². Jego zadaniem było udzielenie odpowiedzi na pytanie¹³, którego istotą był termin „wyłącznej jurysdykcji”¹⁴. Dzięki tej sprawie w praktyce międzynarodowej przyjęło się, że państwa same decydują o  obywatelstwie jednostek, a inne kraje nie mogą tego kwestionować, o ile regulacja ta nie jest sprzeczna z prawem międzynarodowym. O regulacji sprzecznej z prawem międzynarodowym można mówić m.in. wtedy, jeśli obywatelstwo zostało nadane z  naruszeniem zasady efektywności, tzn. gdy nadano obywatelstwo osobie, która nie jest związana z tym państwem rzeczywiście i bezpośrednio.

Fundamentem instytucji obywatelstwa w prawie międzynarodowym jest przyjęta 10 grudnia 1948 r. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, która poprzez art. 15 wprowadziła prawo do obywatelstwa jako prawo człowieka. Jej największą wadą jest niewiążący charakter oraz fakt, że w związku z powyższym prawem nie nakłada na państwa strony jakichkolwiek obowiązków z nim związanych¹⁵. Jednakże jej postanowienia są powszechnie akceptowane przez państwa strony. Pierwsze prawne umocowanie instytucji obywatelstwa w prawie międzynarodowym znajduje się w Konwencji Haskiej16. Reguluje ona zagadnienia dotyczące kolizji ustaw o obywatelstwie. Nie jest to akt prawny o charakterze kompleksowym, ponieważ nie określa w pełni instytucji obywatelstwa. Konwencja podzielona została na rozdziały: I – Zasady ogólne, II – O pozwoleniu na opuszczenie kraju rodzinnego, III – O obywatelstwie kobiety zamężnej, IV – O obywatelstwie dzieci, V  – O przysposobieniu oraz rozdział VI – Rozporządzenie ogólne i końcowe. Do kluczowych postanowień należała regulacja art. 1, który wskazywał, że „Każde Państwo władne jest określić w swym ustawodawstwie, kto jest jego obywatelem. Ustawodawstwo to winno być przyjęte przez inne Państwa, byleby było zgodne z  umowami międzynarodowymi, zwyczajem międzynarodowym i zasadami prawnymi ogólnie uznanymi w przedmiocie obywatelstwa”. Konwencja Haska odegrała bardzo ważną rolę, ponieważ jako pierwsza wprowadziła szereg spisanych zasad dotyczących instytucji obywatelstwa obowiązujących na arenie międzynarodowej. O ile większość z nich z biegiem czasu straciła na aktualności, o tyle część jest nadal stosowana, chociażby przywołany art. 1.

Do lat 90. XX w. umowy międzynarodowe (dwustronne oraz wielostronne) regulowały tylko część problematyki związanej z obywatelstwem¹⁷. Skupiały się głównie wokół problemu obywatelstwa wielokrotnego oraz obywatelstwa kobiet. Ich najważniejszym celem było zapobieganie powstawaniu zjawiska bezpaństwowości. Pierwszą kompleksową umową międzynarodową, regulującą instytucję obywatelstwa była Europejska konwencja o  obywatelstwie, która została wypracowana w ramach Rady Europy¹⁸. Zawiera ona postanowienia o charakterze formalnoprawnym, tzn. dotyczącym kwestii nabywania, zachowania, utraty, odzyskania oraz poświadczenia obywatelstwa. Kwestie związane z  prawami oraz obowiązkami obywatelskimi nadal pozostają w gestii prawa wewnętrznego państw, przy czym uprawnienia państwa nie są nieograniczone¹⁹.

Europejska konwencja o obywatelstwie, która została wypracowana w ramach Rady Europy ma jednak charakter regionalny. W swoich postanowieniach nawiązuje m.in. do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka²⁰, Konwencji o redukcji przypadków bezpaństwowości z 30 sierpnia 1961 r. oraz Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka z 22 listopada 1969 r.²¹. Ustanowiła zasady i przepisy dotyczące obywatelstwa, a także przepisy normujące wykonywanie obowiązku wojskowego wielopaństwowców. W myśl art. 2 lit. a „obywatelstwo” oznacza więź prawną między jednostką a państwem, z zastrzeżeniem pochodzenia etnicznego. Ze wskazanej definicji nie wynikają określone prawa i obowiązki²².

Rozdział II Europejskiej konwencji o obywatelstwie zawiera szereg zasad, w tym:

– obywatelstwo rozumiane jakowyłączną domenę państwa do nadawania obywatelstwa, potwierdzoną również w orzecznictwie sądów międzynarodowych (STSM, MTS, ETS)²³. Prawodawca zastrzegł jednak, że inne państwa muszą uszanować regulację krajową, o ile nie wykracza poza umowy międzynarodowe, zwyczajowe prawo międzynarodowe oraz ogólne zasady prawa przyjęte w przedmiocie obywatelstwa (art. 3);

– bezwzględne prawo każdej jednostki do obywatelstwa (art. 4 lit. a)²⁴;

– unikanie bezpaństwowości (art. 4 lit. b);

– zakaz arbitralnego pozbawiania obywatelstwa (art. 4 lit. c);

– poszanowanie obywatelstwa małżonków (art. 4 lit. d);

– niedyskryminację ze względu na płeć, religię, rasę, kolor skóry, pochodzenie narodowe²⁵ lub etniczne (art. 5)²⁶.

Europejska konwencja o obywatelstwie poprzez art. 4 lit. a, b oraz art. 5 ogranicza prawo wewnętrzne państw, bowiem przy regulacji instytucji obywatelstwa nakłada na państwa strony obowiązek związany z zapewnieniem jednostkom prawa do obywatelstwa, z  którego wynika m.in. obowiązek unikania zjawiska bezpaństwowości oraz zakaz dyskryminacji²⁷. Artykuł 4 lit. d wprowadził zasadę równości obywatelstw małżonków. Podstawą dla tego artykułu była Konwencja o obywatelstwie kobiet zamężnych z 20 lutego 1957 r.²⁸. Wiele systemów prawnych, w tym początkowo w Rzeczypospolitej Polskiej przyjęło, że wszelkie zmiany w  obywatelstwie małżonka znajdowały odzwierciedlenie w obywatelstwie żony. Wynikiem tej nierówności była wyżej wspomniana konwencja, która w art. 1 stanowiła, że  „Każde Umawiające się Państwo zgadza się, że ani zawarcie, ani rozwiązanie związku małżeńskiego pomiędzy jego obywatelem a cudzoziemcem, ani też zmiana obywatelstwa przez małżonka w czasie trwania związku małżeńskiego nie wpłyną automatycznie na obywatelstwo żony”. Dodatkowo art. 3 tejże Konwencji otwierał kobietom-żonom możliwość uproszczonej procedury naturalizacyjnej. W rozdziale III uregulowano charakter formalnoprawny instytucji obywatelstwa. Znajdują się w nim przepisy dotyczące sposobów nabycia, utraty oraz odzyskania obywatelstwa, które mają charakter ogólny.

W prawie międzynarodowym przyjęto, że nabycie obywatelstwa następuje automatycznie. Jednostka, aby nabyć obywatelstwo musi spełnić warunki określone przez ustawodawstwo, jednakże poza instytucją naturalizacji nie jest obowiązana do złożenia jakiejkolwiek deklaracji.

Wyróżnić możemy pierwotny oraz wtórny charakter nabycia obywatelstwa²⁹. Różnią się one etapem, na jakim znajduje się państwo. Pierwszy z nich oznacza, że państwo określa katalog osób, które w momencie powstania państwa nabyły obywatelstwo³⁰. Do tego katalogu należą najczęściej osoby, które zamieszkiwały terytorium tego kraju w momencie jego powstania. Nabycie wtórne oznacza, że  jednostka nabyła obywatelstwo już w czasie istnienia państwa. Do najbardziej powszechnych sposobów wtórnego nabycia obywatelstwa należą nabycie z  mocy prawa, na podstawie aktu administracyjnego oraz przez reintegrację, czyli odzyskanie obywatelstwa³¹. Ciekawą systematyzację powstawania więzi obywatelstwa zaproponował M. Pilich, który wyróżnił pierwotne oraz następcze nabycie obywatelstwa, a także bez względu na wolę jednostki oraz dobrowolne nabycie obywatelstwa³².

Nabycie obywatelstwa z mocy prawa można podzielić na zasadę prawa krwi (ius sanguinis) i zasadę prawa ziemi (ius soli). Prawo krwi charakteryzuje się tym, że dziecko zrodzone z obywatela danego państwa nabywa w momencie urodzenia obywatelstwo państwa obywatelstwa rodzica. Natomiast prawo ziemi oznacza, że dziecko zrodzone na terytorium danego państwa nabywa to obywatelstwo z chwilą urodzenia.

Genezę prawa ziemi można upatrywać w średniowiecznej zasadzie przywiązania jednostki do ziemi³³. Pierwsze z praw przeważa w Europie, drugie w Ameryce Północnej i Południowej³⁴. Bardzo często państwa, np. Polska, Francja, Włochy, Japonia³⁵ dopuszczają możliwość stosowania tych dwóch form nabycia obywatelstwa równocześnie, przy czym zazwyczaj dominuje zasada prawa krwi. Nabycie obywatelstwa na podstawie aktu administracyjnego, tzw. naturalizacja, rozumiane jest jako nadanie obywatelstwa przez właściwy organ³⁶. Zazwyczaj nabycie obywatelstwa poprzez naturalizację obarczone jest spełnieniem szeregu przesłanek³⁷. Jedynym ograniczeniem naturalizacji jest to, że nie można nadać obywatelstwa jednostce wbrew jej woli³⁸.

Artykuł 6 Europejskiej konwencji o obywatelstwie wskazuje na tradycyjne sposoby nabycia obywatelstwa, w tym: prawo krwi (ius sanguinis); prawo ziemi (ius soli); możliwość naturalizacji zwykłej uproszczonej. Artykuł 6 ust. 3, w którym wymienia się naturalizację zwykłą jako sposób nabycia obywatelstwa, związany jest z tzw. obywatelstwem efektywnym. W myśl postanowień tego artykułu, naturalizacja przysługuje osobom legalnie i stale zamieszkującym na terytorium państwa strony, przy czym warunki naturalizacji nie mogą obejmować okresu zamieszkania przekraczającego 10 lat przed złożeniem wniosku. Wynika z tego, że możliwość naturalizacji zakazuje nadania obywatelstwa osobie, która nie jest związana z państwem w sposób efektywny. Natomiast w art. 6 ust. 4 przewiduje się możliwość uproszczonej naturalizacji, która przysługuje współmałżonkom, dzieciom własnym i adoptowanym, osobom urodzonym na terytorium państwa strony, które mają legalne i stałe miejsce zamieszkania oraz bezpaństwowcom (apatrydom) i uchodźcom.

O sposobach utraty obywatelstwa decyduje prawo wewnętrzne państwa. Jednakże utrata obywatelstwa nie może nastąpić z mocy prawa (ex lege) lub z inicjatywy państwa strony (art. 7), za wyjątkiem:

– dobrowolnego nabycia obcego obywatelstwa, które następuje na wniosek zainteresowanej jednostki. Państwa strony mogą także uwarunkować możliwość zrzeczenia się obywatelstwa od stałego zamieszkania za granicą (możliwość rozciągnięcia utraty na dzieci);

– nabycia obywatelstwa z naruszeniem prawa, w tym w wyniku oszustwa, fałszywej informacji lub zatajenia istotnych informacji mających znaczenie w sprawie obywatelstwa (możliwość rozciągnięcia utraty na dzieci);

– podjęcia służby wojskowej w obcym wojsku;

– działań zagrażającym interesom państw stron³⁹;

–braku efektywności obywatelstwa (możliwość rozciągnięcia utraty na dzieci);

– stwierdzenia, że przesłanki, które były podstawą nadania obywatelstwa dziecku nie są już spełniane;

– przysposobienia dziecka.

Państwa strony nie mogą pozbawić obywatelstwa osób, którym groziłaby bezpaństwowość. Wyjątkiem od tej reguły jest sytuacja, w której jednostka nabyła obywatelstwo państwa strony w wyniku oszustwa, fałszywej informacji lub zatajenia istotnych informacji mających znaczenie w sprawie tego obywatelstwa. W rozdziale IV uregulowano podstawowe wymogi proceduralne związane z  nabyciem, zachowaniem, utratą, odzyskaniem oraz poświadczeniem obywatelstwa. Należą do nich: załatwianie wniosków w rozsądnym terminie (art. 10), charakter pisemny decyzji z uzasadnieniem (art. 11), prawo do środka odwoławczego od decyzji – odwołanie w trybie administracyjnym lub sądowym (art. 12), postanowienia dotyczące opłat, które z  założenia mają być rozsądne i niestanowiące przeszkody dla wnioskodawcy (art. 13). W rozdziale V uregulowano z kolei kwestię wielokrotnego obywatelstwa⁴⁰. Prawo międzynarodowe nie zabrania posiadania więcej niż jednego obywatelstwa ani nieposiadania żadnego obywatelstwa, ale dąży do unikania zjawiska bezpaństwowości. Uważa się jednak, że posiadanie podwójnego obywatelstwa jest niekorzystne dla jednostki oraz niepożądane, ponieważ może prowadzić do konfliktów w zakresie praw i  obowiązków jednostki⁴¹. Zazwyczaj przyczyną podwójnego obywatelstwa są czynności prawne prawa prywatnego rodzinnego⁴². Poprzedniczką rozdziału V Europejskiej konwencji o obywatelstwie była Konwencja o eliminowaniu podwójnego obywatelstwa⁴³, która w swoich założeniach była mniej liberalna niż Europejska konwencja o obywatelstwie.

W myśl Europejskiej konwencji o obywatelstwie, państwa strony zobowiązane są do zezwolenia na zachowanie podwójnego obywatelstwa dzieci, które nabyły je automatycznie w chwili urodzenia oraz na posiadanie podwójnego obywatelstwa wynikającego z zawarcia związku małżeńskiego (art. 14). Zgodnie z zasadą, która stanowi, że obywatelstwo jest wyłączną domeną państw, Europejska konwencja o obywatelstwie wskazuje, że to państwa strony władne są w uregulowaniu wewnętrznym innych przypadków wielokrotnego obywatelstwa (art. 15), natomiast nie mogą uzależnić nabycia lub zachowania obywatelstwa od zrzeczenia lub utraty obywatelstwa obcego pod warunkiem, że zrzeczenie lub utrata byłoby niemożliwe lub ich żądanie byłoby nierozsądne (art. 16).

Ponadto Europejska konwencja o obywatelstwie wprowadziła trzy zasady dotyczące wielopaństwowców, a mianowicie:

– obywatele państw stron posiadający wielokrotne obywatelstwa powinni być tratowani na równi z osobami posiadającymi wyłącznie obywatelstwo państwa strony (art. 17 ust. 1);

– Europejska konwencja o obywatelstwie nie narusza przepisów prawa międzynarodowego, które dotyczą opieki dyplomatycznej i konsularnej (art. 17 ust. 2 lit. a);

– Europejska konwencja o obywatelstwie nie narusza przepisów prawa międzynarodowego prywatnego (art. 17 ust. 2 lit. b).

Praktyka międzynarodowa wykształciła dwa sposoby rozstrzygania konfliktów związanych z posiadaniem wielokrotnego obywatelstwa. Pierwszy z nich, przyjęty także w  Rzeczypospolitej Polskiej stanowi o tym, że państwo traktuje bipatrydę jako własnego obywatela bez względu na drugie obywatelstwo – jest to tzw. zasada wyłączności obywatelstwa⁴⁴. Zasada ta nie eliminuje jednak zjawiska wielokrotnego obywatelstwa⁴⁵. Z  zasadą wyłączności obywatelstwa związana jest jedna z najstarszych norm prawa międzynarodowego z zakresu obywatelstwa⁴⁶. Mowa o art. 4 Konwencji Haskiej, który wskazuje, że „Państwo nie może wykonywać opieki dyplomatycznej na rzecz jednego ze swych obywateli w stosunku do państwa, którego tenże jest również obywatelem”. Pewnym odstępstwem od tego artykułu była praktyka Trybunału Amerykańsko-Irańskiego w Hadze⁴⁷.

Drugi sposób wskazuje na zasadę efektywności obywatelstwa. Znalazła ona swoje umocowanie w sprawie Nottebohma⁴⁸, w której MTS przedstawił kompleksowe pojęcie obywatelstwa efektywnego. Należy je rozumieć następująco: „obywatelstwo jest węzłem prawnym, u podstaw którego leży fakt przywiązania, efektywności bytu i uczuć, połączony z wzajemnością praw i obowiązków. Jest ono prawnym wyrazem faktu wskazującego na to, że jednostka, której je nadano bądź skutkiem ustawy, bądź aktem władzy, jest faktycznie ściślej związana z ludnością państwa, które jej obywatelstwo nadaje, niż z ludnością innego państwa. Nadane przez państwo obywatelstwo daje temuż państwu tytuł do wykonywania ochrony nad nią w stosunku do innego państwa tylkowtedy, gdy przekłada się to na prawne przywiązanie do państwa, które uczyniło ją swym obywatelem”⁴⁹.

Pozostałe rozdziały Europejskiej konwencji o obywatelstwie, to:

– rozdział VI (art. 18-20), który reguluje sukcesję państw i stosunek do instytucji obywatelstwa, a jego celem jest unikanie zjawiska bezpaństwowości. Rozdział ten był nowością, bowiem nie znajdował umocowania we wcześniejszych aktach prawa międzynarodowego.

Artykuł 18 wprowadza szereg zasad dotyczących sukcesji państw w  sprawach obywatelstwa, w tym przestrzeganie zasad rządów prawa, praw człowieka oraz zasad wynikających z art. 4 i 5 Europejskiej konwencji o obywatelstwie. Ponadto Konwencja ta przy decydowaniu o obywatelstwie jednostek w sytuacji sukcesji zobowiązuje państwa do brania pod uwagę efektywności obywatelstwa, posiadanie stałego miejsca zamieszkania, wolę jednostki oraz jej terytorialne pochodzenie;

– rozdział VII (art. 21-22) reguluje obowiązki wojskowe w przypadkach wielokrotnego obywatelstwa. Zgodnie z art. 21 ust. 1 obowiązekwojskowy należy spełnić wobec jednego państwa obywatelstwa; – rozdział VIII (art. 23-24) reguluje współpracę między państwami stronami, z którego wynika głównie obowiązek informacyjny; – rozdział IX (art. 25-26) dotyczy stosowania Europejskiej konwencji o obywatelstwie. Zgodnie z jego postanowieniami, państwo strona może zostać wyłączone ze stosowania rozdziału dotyczącego obowiązku wojskowego; – rozdział X (art. 27-32) stanowią przepisy końcowe.

2. Obywatelstwo Unii Europejskiej

W piśmiennictwie zwraca się uwagę, że: „Obywatelstwo UE spełnia tradycyjną trójczłonową definicję obywatelstwa, na którą składa się członkostwo w demokratycznej wspólnocie politycznej, wspólne interesy i  prawa, uczestnictwo w społecznych, politycznych, ekonomicznych procesach zachodzących we wspólnocie”⁵⁰. Obywatelstwo Unii Europejskiej to także więź personalna (dotycząca osób fizycznych mających przynależność do jednego z państw członkowskich), wzajemna (obejmująca wzajemne prawa i obowiązki), akcesoryjna (uzupełniająca), a także subsydiarna, zależna (nie istnieje bez obywatelstwa krajowego)⁵¹. W doktrynie można spotkać się z określeniami „obywatelstwo europejskie” oraz „obywatelstwo UE”, przy czym należy te pojęcia traktować jako synonimy⁵².

Zagadnienie obywatelstwa w Unii Europejskiej po raz pierwszy zostało podjęte w latach 70. XX w. Wynikało to z faktu, że Traktaty założycielskie⁵³ miały charakter gospodarczy. Idea obywatelstwa Unii Europejskiej ewoluowała wraz z postępującą integracją państw członkowskich. Początkowo nie przypisywano mu istotnego znaczenia prawnego, tłumacząc, że w parze z nim nie idzie powstawanie tożsamości europejskiej⁵⁴. Obecnie jest odrębną instytucją prawną, znajdującą umocowanie w  powszechnie obowiązującym prawie Unii Europejskiej. Formalnie zostało powołane przez Traktat z Maastricht⁵⁵, umacniane kolejno przez Traktat z Amsterdamu⁵⁶, Traktat z Lizbony₅₇ i Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej⁵⁸. Do czasu formalnoprawnego ustanowienia obywatelstwa Unii Europejskiej można mówić, że w ramach Unii wykształciło się „obywatelstwo rynku”⁵⁹. Relacja, jaka łączyła ten rodzaj obywatelstwa z obywatelstwem Unii Europejskiej, powołanym do życia w latach 90. XX w., była bardzo dynamiczna. Prowadziła ona do stopniowego powstawania pełnej formy obywatelstwa Unii Europejskiej. Podstawą dla rozwoju instytucji obywatelstwa Unii było orzecznictwo TSUE, w tym sprawy „(…) Cowan, Gravier czy Luisi i Carbone (w ramach obywatelstwa rynku) oraz Martinez Sala, Bickel i Fanz, Collins, Zhu i Chen czy Zambrano (wramach obywatelstwa UE)⁶⁰”.

Przełomem dla instytucji obywatelstwa Unii Europejskiej była sprawa Van Gend en Loos 26/62⁶¹, w której TSUE uznał obywateli państw członkowskich za podmioty prawa wspólnotowego. Konsekwencją powyższej sprawy była zmiana podejścia do obywateli, w tym:

– konieczność zapewnienia ochrony praw podstawowych obywateli państw członkowskich;

– demokratyczna legitymacja (której źródłem są obywatele państw członkowskich) stanowionego prawa wspólnotowego;

– ustanowienie zasad regulujących stosunek Unia Europejska

– obywatele państw członkowskich, których przyczyną było przeniesienie części kompetencji krajowych, w tym dotyczących obywatelstwa, na instytucje i organy Unii Europejskiej⁶².

Z biegiem lat integracja Unii Europejskiej pogłębiała się. Unia coraz częściej wpływała na sytuację prawną obywateli państw członkowskich. Zauważono potrzebę zmian charakteru organizacji z gospodarczej na gospodarczo-polityczno-społeczną. Wynikiem tych działań był raport „Ku obywatelstwu europejskiemu” z lipca 1975 r. Dokument ten przewidywał ustanowienie instytucji obywatelstwa europejskiego, zapewniał prawa obywatelskie, polityczne i społeczne, a także przewidywał wprowadzenie paszportów dla obywateli państw członkowskich. Kilka miesięcy później, w grudniu 1975 r. ogłoszono „Raport w sprawie Unii Europejskiej” autorstwa premiera Belgii Leo Tindemansa, który zawierał rozdział IV dotyczący obywatelstwa europejskiego. Wynikiem powyższych dokumentów były m.in. pierwsze bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego w  1979  r. Kolejnym następstwem przywołanych raportów było wprowadzenie w 1981 r. jednolitego wzoru paszportu dla obywateli państw członkowskich. Ostatecznie instytucję obywatelstwa europejskiego wprowadzono na mocy Traktatu z  Maastricht. Deklaracja dołączona do Traktatu w sprawie obywatelstwa w państwach członkowskich wskazuje, że „kwestia posiadania (…) obywatelstwa (…) jest rozstrzygana w oparciu o prawo krajowe danego państwa członkowskiego”. Dynamiczny rozwój prawa Unii Europejskiej z biegiem czasu rozszerzał prawa obywateli Unii. Dzięki Traktatowi z Amsterdamu wprowadzono zapis do art. 17, który stanowił, że „obywatelstwo Unii nie zastępuje obywatelstwa państwa, ale je uzupełnia”. Zapis ten wynikał z faktu, że państwa członkowskie obawiały się o  wpływ obywatelstwa Unii na obywatelstwo krajowe⁶³. Ponadto Traktat z Amsterdamu wprowadził prawo obywateli do zwracania się do instytucji w jednym z języków oficjalnych Unii Europejskiej oraz acquis Schengen. Traktat z Nicei⁶⁴ nie wprowadził większych zmian w zakresie obywatelstwa Unii. Natomiast 7 grudnia 2000 r. proklamowano Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która potwierdziła, że prawa obywatelskie należą do tej Karty. Pomimo prób włączenia Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej do prawa europejskiego, długo się to nie udawało. Dopiero Traktat z Lizbony spowodował, że Karta ta nabrała mocy równej Traktatom. Co prawda nie została umieszczona w samych Traktatach, ale pozostała dokumentem odrębnym o takiej samej mocy prawnej.

Instytucja obywatelstwa Unii Europejskiej została uregulowana w TFUE wart. 20-25, a także w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej w art. 39-46, która powiela postanowienia TFUE, dodając prawo do dobrej administracji. Koncepcja obywatelstwa Unii Europejskiej jest ściśle powiązana z koncepcją praw człowieka⁶⁵. Analiza Traktatu o Unii Europejskiej oraz TFUE pozwala na stwierdzenie, że w centrum zainteresowania Unii Europejskiej są właśnie jej obywatele, którzy stanowią źródło jej legitymacji. Pierwsze odwołania do instytucji obywatelstwa znajdują się w art. 1 Traktatu o Unii Europejskiej, w którym wskazano, że decyzje będą podejmowane z poszanowaniem zasady otwartości oraz jak najbliżej obywateli. Artykuł 3 mówi o zapewnieniu przez Unię Europejską przestrzeni wolności, bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości bez granic wewnętrznych. Celem zniesienia granicwewnętrznych jest swoboda przepływu osób.

W tytule II Traktatu o Unii Europejskiej „Postanowienia o zasadach demokratycznych” zawarta jest m.in. definicja obywatelstwa Unii Europejskiej. Artykuł 9 stanowi, że „We wszystkich swoich działaniach Unia przestrzega zasady równości swoich obywateli, którzy są traktowani z jednakową uwagą przez jej instytucje, organy i  jednostki organizacyjne. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca obywatelstwo państwa członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego i nie zastępuje go”.

W TFUE wyodrębniono Część Drugą zatytułowaną „Niedyskryminacja i obywatelstwo Unii”, w której w art. 20 (dawny art.  17  Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską) wskazano, że:

„1. Ustanawia się obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca obywatelstwo państwa członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego, nie zastępując go jednak.

2. Obywatele Unii korzystają z praw i  podlegają obowiązkom przewidzianym w Traktatach. Mają między innymi prawo do:

a) swobodnego przemieszczania się i  przebywania na terytorium państw członkowskich;

b) głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych w państwie członkowskim, w którym mają miejsce zamieszkania, na takich samychwarunkach jak obywatele tego państwa;

c) korzystania na terytorium państwa trzeciego, w którym państwo członkowskie, którego są obywatelami, nie ma swojego przedstawicielstwa, z ochrony dyplomatycznej i konsularnej każdego z pozostałych państw członkowskich, na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa;

d) kierowania petycji do Parlamentu Europejskiego, odwoływania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich oraz zwracania się do instytucji i organów doradczych Unii w jednym z języków Traktatów oraz otrzymywania odpowiedzi w tym samym języku.

Prawa te są wykonywane na warunkach i w granicach określonych przez Traktaty i środki przyjęte w ich zastosowaniu”.

Wyżej wymieniony katalog praw obywateli Unii Europejskiej nie jest zamknięty, bowiem prawa obywatelskie możemy znaleźć m.in. w art. 15 TFUE, który mówi o prawie dostępu do dokumentów instytucji unijnych,wart. 24 akapit 4,w którym stwierdza się prawo do kierowania pism w językach oficjalnych Unii Europejskiej (prawo do dobrej administracji) czy w art. 24 akapit 3 i art. 228, w którym stanowi się o prawie zwracania się ze skargami do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii Europejskiej. Jeżeli chodzi o obowiązki względem Unii Europejskiej, to nie jest jasno powiedziane, co ustawodawca miał na myśli. Uznaje się zatem, że Unia Europejska nie nakłada na swoich obywateli żadnych obowiązków, a jedynie przyznaje im prawa. W celu promocji aktywnego obywatelstwa Unii powstało wiele programów i inicjatyw, które można zaobserwować w takich obszarach jak społeczeństwo obywatelskie czy też kultura i edukacja. Do najbardziej znanych należą Program „Europa dla obywateli”, który powstał na mocy Decyzji nr 1904/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady 12 grudnia 2006 r. ustanawiającej program „Europa dla Obywateli” na rzecz promowania aktywnego obywatelstwa europejskiego na lata 2007-201366. Do innych form można zaliczyć ustanowienie Europejskiego Roku Obywateli 2013, który został ustanowiony na mocy Decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1093/2012/ UE z 21 listopada 2012 r. w sprawie Europejskiego Roku Obywateli (2013)67. Instytucją Unii Europejskiej stojącą na  straży praw obywatelskich jest Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, zwany także ombudsmanem⁶⁸.

3. Podsumowanie

Obywatelstwo jako instytucja prawa międzynarodowego służy przede wszystkim określeniu ogólnych ram, na podstawie których kształtują się normy prawa krajowego poszczególnych państw. Źródła instytucji obywatelstwa w prawie międzynarodowym upatrywać można już w XIX w., jednak to na początku XX w. nabrało ono szczególnego znaczenia. Przemianypolitycznei społeczne doprowadziły do powstania takich aktów prawnych jak m.in. Konwencja Haska, Konwencja o obywatelstwie kobiet zamężnych czy Europejska konwencja o  obywatelstwie.

Mimo że część zawartych w nich postanowień straciła na aktualności, były one wyznacznikiem standardów w zakresie obywatelstwa i  podstawą dla kolejnych aktów prawnych z omawianego zakresu. Dzięki pogłębiającej się świadomości na temat roli, jaką odgrywa instytucja obywatelstwa w prawie międzynarodowym, zagadnienie to było i jest nieustannie szlifowane, tak aby wypracować najbardziej optymalną formę.

Obecnie najbardziej aktualnym aktem prawnym regulującym instytucję obywatelstwa w prawie międzynarodowym jest Europejska konwencja o obywatelstwie – to dotychczas najbardziej rozbudowany akt prawa międzynarodowego poruszanej problematyki. Zawiera ona w dużym stopniu rozwiązania wypracowane na przestrzeni lat, przy czym wprowadza także nowe – związane z zachodzącymi przemianami politycznymi i społecznymi. Odrębną kwestią jest obywatelstwo Unii Europejskiej, które uzupełnia obywatelstwo krajowe. O ile instytucja obywatelstwa w prawie międzynarodowym ma szeroki zasięg terytorialny i wyznacza ogólne standardy w tym zakresie, przy czym żadne państwo nie ma przymusu stosowania powyższych rozwiązań, a także nie istnieją żadne sankcje za nieprzestrzeganie zobowiązań międzynarodowych w omawianym zakresie, o  tyle obywatelstwo Unii Europejskiej odnosi się wyłącznie do państw członkowskich Unii i ma szczególny charakter. Jest to nowy rodzaj więzi między obywatelami krajów członkowskich Unii Europejskiej, która ma na celu pogłębienie tożsamości europejskiej. Powstanie instytucji obywatelstwa Unii nie spowodowało nałożenia na obywateli państw członkowskich żadnych obowiązków – otrzymali oni natomiast prawa. Nieprzestrzeganie przez kraje członkowskie postanowień o prawach obywateli Unii Europejskiej może powodować sankcje wobec tych państw.

_____________________________________________________________________________

1 Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej z 25 marca 1957 r. (Dz.U. 2004 Nr 90 poz. 864 /2/), dalej jako TFUE.

2 J. Połatyńska, Sukcesja państw a obywatelstwo osób fizycznych, Łódź 2013, s. 199.

3 P. Ura, Obywatelstwo w świetle prawa administracyjnego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego 2014, nr 84, s. 200.

4 Prawo administracyjne materialne, red. naukowa Z. Duniewska, B. Jaworska-Dębska, M. Stahl, Warszawa 2014, s. 43.

5 J. Połatyńska, Sukcesja…, op. cit., s. 53.

6 Prawo…, red. naukowa Z. Duniewska, B. Jaworska-Dębska, M. Stahl, op. cit., s. 44.

7 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2011, s. 242.

8 J. Połatyńska, Sukcesja…, op. cit., s. 78.

9 „Konsekwencje te polegają m.in. na obowiązku przyjmowania własnych obywateli opuszczających lub wydalonych z cudzego terytorium, na pełnieniu w ramach zwierzchnictwa osobowego jurysdykcji na terytorium innym niż własne, na możliwości wezwania obywatela w określonych okolicznościach do powrotu z zagranicy do kraju ojczystego. (…) na możliwości pełnienia opieki dyplomatycznej i konsularnej”, J.  Sandorski, Opieka dyplomatyczna a międzynarodowa ochrona praw człowieka, Poznań 2006, s. 112.

10 P. Ura, Obywatelstwo…, op. cit., s. 181.

11 „Państwo kuwejckie zostało proklamowane w 1920 r., a ustawa o obywatelstwie kuwejckim została uchwalona w 1959 r. (odwoływała się zresztą do kryterium zamieszkania na terytorium tego państwa przed 1920 r.); Izrael został utworzony w 1948 r., a ustawę o obywatelstwie przyjęto 1 kwietnia 1952 r.; NRD powstała w 1949 r., a ustawę o obywatelstwie uchwalono 20 lutego 1967 r.”, W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2014, s. 239.

12 Opinia doradcza STSM, 7 lutego 1923 r., PCIJ, Serie B,1923, Nr 4. Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (ang. Permanent Court of International Justice – STSM), pierwszy sąd międzynarodowy o powszechnym zasięgu, rozpoczął działalność 30 stycznia 1922 r. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (ang. International Court of Justice, dalej MTS), ustanowiony na konferencji w San Francisco 26 czerwca 1945 r., zastąpił STSM. Z kolei Europejski Trybunał Sprawiedliwości (ETS) został ustanowiony 23 lipca 1952 r., na mocy Traktatu Lizbońskiego z 13 grudnia 2007 r. od 1 grudnia 2009 r. całość systemu sądowniczego Unii otrzymała nazwę Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (ang. Court of Justice of the European Union, dalej: TSUE).

13 „Czy spór pomiędzy Francją i Wielką Brytanią dotyczący dekretów o obywatelstwie wydanych w Tunezji i Maroku 8 listopada 1921 r. i ich stosowanie wobec obywateli brytyjskich jest czy nie jest, z punktu widzenia prawa międzynarodowego, wyłącznie kwestią wewnętrznej jurysdykcji (artykuł 15 § 8 Paktu LN)”, Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór orzecznictwa, (red.) P. Daranowski, J. Połatyńska, Warszawa 2011, s. 13.

14 „Z jednego punktuwidzenia można powiedzieć, że jurysdykcja państwa jestwyłącznawgranicach określonych przez prawo międzynarodowe – używając tego wyrażenia w szerokim znaczeniu, należy powiedzieć o prawie obejmującym zarówno prawo zwyczajowe, jak i ogólnie i szczególnie prawo traktatowe. […] Zwrot »wyłącznie w obrębie wewnętrznej jurysdykcji« odnosi się natomiast do pewnych materii, które jakkolwiek mogą stanowić przedmiot zainteresowania więcej niż jednego państwa, nie są normowane prawem międzynarodowym. W przypadku takich materii każde państwo jest wyłącznym sędzią w sprawie. (…) Zatem, w obecnym stanie rozwoju prawa międzynarodowego, zagadnienia obywatelstwa są, w opinii Trybunału, w zasadzie, objęte sferą zastrzeżoną”. Ibidem, s. 13-14.

15 J. Połatyńska, Sukcesja…, op. cit., s. 82-83.

16 Konwencja w sprawie pewnych zagadnień dotyczących kolizji ustaw o obywatelstwie oraz protokół dotyczący przypadku bezpaństwowości, podpisane w Hadze 12 kwietnia 1930 r. (ratyfikowane zgodnie z ustawą z 5 czerwca 1934 r.), dalej jako Konwencja Haska.

17 A. Łazowski, A. Zawidzka-Łojek, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2011, s. 133.

18 „Przypomnieć należy, iż w przeszłości podjęta została tylko jedna kompleksowa próba uregulowania kwestii obywatelstwa w formie Konwencji Haskiej. Jest jednak nadal uważana za kodyfikację prawa zwyczajowego w tej dziedzinie”, W. Czapliński, Problematyka obywatelstwa w aktualnych pracach Rady Europy, „Studia Europejskie 1998”, nr 2, s. 49.

19 J. Połatyńska, Prawo do obywatelstwa jako prawo człowieka, Łódź 2010, s. 2.

20 Uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r.

21 J. Połatyńska, Prawo do obywatelstwa jako prawo człowieka…, op. cit. s. 7.

22 M. Zdanowicz, Wielokrotne obywatelstwo w prawie międzynarodowym i krajowym, Warszawa 2001, s. 17.

23 „W orzeczeniu w sprawie dekretów o obywatelstwie w Tunisie i Maroku STSM, rozpatrując kompetencje Francji do regulacji rzeczowej kwestii w państwach pozostających pod jej protektoratem, potwierdził, iż o tym, kto jest obywatelem danego państwa, decydują przepisy jego prawa wewnętrznego. Podobnie uznał MTS w orzeczeniu w sprawie Nottebohma. Podobne stanowisko zajął Trybunał Sprawiedliwości UE w sprawach C-369/90 Micheletti and Others, C-192/99 The Queen and Secretary of State for the Home Department, ex parte: Manjit Kaur oraz C-135/08 Janko Rottman przeciwko Freistaat Bayern”. A. Łazowski, A. Zawidzka-Łojek, Prawo…, op. cit., s. 135.

24 „Jak dotąd, żaden wiążący akt międzynarodowoprawny nie proklamował jednoznacznie zasady, zgodnie z którą każda jednostka miałaby prawo do posiadania obywatelstwa. Obywatelstwo było atrybutem władzy państwowej, a nie prawem człowieka. Wyjątkowy charakter mają przepisy art. 15 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (…) oraz art. 20 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka (…). Artykuł 7 Konwencji Praw Dziecka (…) powtarzając tym samym art. 24 ust. 3 MPPOiP”, W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo…, op. cit., s. 246.

25 „Jako przykład (…) wymieńmy ustawodawstwo estońskie i łotewskie z lat 1990-1995 czy ustawę chorwacką z 25 czerwca 1991 r. Wszystkie one ograniczały możliwość nabycia obywatelstwa nowego państwa przez osoby innej narodowości, nawet jeżeli posiadały one obywatelstwo poprzednika i stałe miejsce zamieszkania na terytorium przejętym przez nowego suwerena. Regulacje te prowadziły w istocie do dyskryminacji osób pochodzenia rosyjskiego lub serbskiego”, W. Czapliński, Problematyka…, op. cit., s. 53.

26 „W komentarzu Europejskiego Komitetu Współpracy prawnej do projektu konwencji podkreślano, że konieczność wprowadzenia przepisu zakazującego dyskryminacji związana była przede wszystkim z faktem, że artykuł 14 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie ma zastosowania do prawa o obywatelstwie, a jedynie do tych praw, które wynikają z konwencji”, Ibidem, s. 52.

27 J. Połatyńska, Prawo…, op. cit., s. 6-7.

28 Konwencja o obywatelstwie kobiet zamężnych, otwarta do podpisu w Nowym Jorku 20 lutego 1957 r., Dz.U. 1959 nr 56 poz. 334.

29 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo…, op. cit., s. 240.

30 „Praktyka międzynarodowa (…) wiąże jednoznacznie obywatelstwo z powstaniem państw, uznając pewien krąg osób za obywateli nowych państw z dniem powstania państwa, a zatem z mocą wsteczną w stosunku do wydanych z opóźnieniem ustaw o obywatelstwie”, W. Czapliński, Problematyka…, op. cit., s. 50.

31 „Mniejsze znaczenie mają współcześnie inne formy wtórnego nabycia obywatelstwa, tj. poprzez służbę wojskową w siłach zbrojnych danego państwa (możliwość ułatwienia nabycia obywatelstwa francuskiego związana jest ze służbą w Legii Cudzoziemskiej; podobnie w czasie konfliktu indochińskiego, wojny koreańskiej, a następnie wietnamskiej – możliwe było uzyskanie obywatelstwa australijskiego wraz z wyrażeniem zgody na podjęcie służby w armii uczestniczącej w  wojnie), poprzez wstąpienie do służby państwowej, a w przypadku kobiet – poprzez nabycie obywatelstwa męża w wyniku zawarcia związku małżeńskiego. Ta ostatnia możliwość była stopniowo eliminowana z ustawodawstw poszczególnych państw jako sprzeczna z zasadą równouprawnienia kobiet i mężczyzn”, W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo…, op. cit., s. 241.

32 M. Pilich, Zasada obywatelstwa w prawie prywatnym międzynarodowym. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015, s. 119.

33 Ibidem, s. 120.

34 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo…, op. cit., s. 241.

35 J. Pieńkoś, Prawo międzynarodowe publiczne, Zakamycze 2004, s. 187.

36 „Naturalizacja (…) w szerokim tego słowa znaczeniu obejmuje wszystkie przypadki następczego włączenia osoby do wspólnoty państwowej – w jakimkolwiek trybie, natomiast w znaczeniu bardziej ścisłym oznacza tylko i wyłącznie nabycie przez osobę fizyczną obywatelstwa na swój wniosek (…). W naszym [polskim] piśmiennictwie i judykaturze daje się zaobserwować ogólna tendencja do utożsamiania z naturalizacją sensu stricto wyłącznie instytucji nadania obywatelstwa (…)”, M. Pilich, Zasada…, op. cit., s. 122.

37 „Wymogi (zazwyczaj posiadania miejsca zamieszkania na terytorium danego państwa przez okres kilku lat, zdania egzaminu ze znajomości zasad konstytucji oraz języka, niekiedy również wymóg złożenia przysięgi na wierność państwu) określone są przez ustawodawstwo wewnętrzne”, W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo…, op. cit., s. 241.

38 Ibidem.

39 „Komentarz do projektu konwencji stwierdza (…), że pozbawienie obywatelstwa z przesłanek politycznych będzie zawsze miało charakter arbitralny i tym samym będzie nielegalne z punktu widzenia zobowiązań wynikających z konwencji. Natomiast art. 7.1.d konwencji wydaje się taką sytuację dopuszczać, pozostawiając państwom możliwość pozbawienia obywatelstwa osób prowadzących działalność sprzeczną z interesami państwa. Tak szeroka formuła może prowadzić do nadużyć”, W. Czapliński, Problematyka…, op. cit., s. 54-55.

40 „Ustawodawstwo państw europejskich wydaje się ostatnio ewoluować w kierunku akceptacji w szerszym zakresie zjawiska wielopaństwowości. Trend ten dominuje w prawie Belgii, Danii, Francji, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Włoch, Szwajcarii i Turcji, a w ostatnim okresie również w Niemczech, które uprzednio zdecydowanie wykluczały taką możliwość. Istnieje jednak również grupa państw, które dość konsekwentnie starają się realizować zasadę unikania przypadków wielopaństwowości. Należą do nich zwłaszcza Rosja, Szwecja i Hiszpania”, W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo…, op. cit., s. 245.

41 P. Ura, Obywatelstwo…, op. cit., s. 190.

42 W. Czapliński, Problematyka…, op. cit., s. 55.

43 „(…) przewidywała w artykule 1, że nabycie obywatelstwa jednej ze stron umowy powinno prowadzić automatycznie do utraty obywatelstwa innej strony. Jednocześnie wprowadzono możliwość opcji w postaci zrzeczenia się jednego z posiadanych obywatelstw i zachowania drugiego, przy czym jako kryterium wprowadzono miejsce zamieszkania (artykuł 2). Rozwiązania konwencji współgrają z przepisami konwencji haskiej z 12 kwietnia 1930 r. Dodajmy jeszcze, iż artykuł 8 konwencji Ligi Arabskiej w sprawie obywatelstwa z 1954 r. przewiduje możliwość opcji w przypadku posiadania podwójnego obywatelstwa – jeżeli nie zostanie dokonany wybór pozytywny, uznaje się, iż osoba zainteresowana opowiedziała się za tym obywatelstwem, które nabyła później”, Ibidem, s. 55-56.

44 „Interesującym może być fakt, iż Europejski Trybunał Sprawiedliwości rozpatrując sprawę dotyczącą zastosowania swobód wspólnotowych w odniesieniu do dwupaństwowca posiadającego jednocześnie obywatelstwo państwa członkowskiego i nieczłonkowskiego stanął na stanowisku, iż z punktu widzenia Wspólnoty Europejskiej znaczenie ma fakt, iż dana osoba posiada paszport państwa członkowskiego, nawet jeżeli drugie z posiadanych obywatelstw jest efektywne”, W. Czapliński, Problematyka…, op. cit., s. 56-57.

45 P. Ura, Obywatelstwo…, op. cit., s. 191.

46 Ibidem, s. 193.

47„W 1984 r. Irańsko-Amerykański Trybunał Roszczeń uznał, że posiada jurysdykcję w stosunku do roszczeń przeciwko Iranowi zgłaszanych przez podwójnych obywateli i Iranu i USA, jeśli dominującym i efektywnym obywatelstwem zgłaszającego roszczenie w odnośnym czasie od dnia powstania roszczenia do 19 stycznia 1981 r. było obywatelstwo USA. (…) Przy określaniu dominującego i efektywnego obywatelstwa, Trybunał rozważy wszelkie istotne czynniki, włączając miejsce zamieszkania, ulokowanie głównych interesów, więzy rodzinne, uczestnictwo w życiu publicznym i inne dowody przynależności”, W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo…, op. cit., s. 245.

48 ICJ Reports 1955.1.

49 Prawo…, red. P. Daranowski, J. Połatyńska, op. cit., s. 9.

50 R. Grzeszczak, Dwie narracje o obywatelstwie unijnym – obywatel rynku i obywatel Unii Europejskiej [w:] Współczesne koncepcje ochrony wolności i praw podstawowych, Wrocław 2013, s. 185.

51 J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej po Traktacie z Lizbony, Warszawa 2011, s. 299.

52 J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej, Warszawa 2014, s. 93.

53 Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali z 18 kwietnia 1951 r. oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą z 25 marca 1957 r.

54 A. Bodnar, Obywatelstwo Unii Europejskiej a ochrona praw podstawowych obywateli państw członkowskich, Zeszyty OIDE 9, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2008, s. 50.

55 Traktat z Maastricht o Unii Europejskiej z 7 lutego 1992 r. (Dz.Urz. UE C 191 z 29.7.1992).

56 Traktat z Amsterdamu z 2 października 1997 r., zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz niektóre związane z nimi akty (Dz.Urz. UE C 340 z 10.11.1997).

57 Traktat z Lizbony z 13 grudnia 2007 r., zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz.Urz. UE C 306, 17.12.2007).

58 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. (Dz.Urz. UE C 303, 14.12.2007).

59 R. Grzeszczak, Dwie…, op. cit., s. 179.

60 Ibidem, s. 181.

61 Wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE z 5 lutego 1963 r. w sprawie 26/62 Van Gend en Loos.

62 I. Skomerska-Muchowska, A. Wyrozumska, Obywatel Unii, Warszawa 2010, s. VI-2.

63 I. Skomerska-Muchowska, A. Wyrozumska, Obywatel…, op. cit., s. VI-9.

64 Traktat z Nicei z 26 lutego 2001 r., zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty prawne (Dz.Urz. UE C 80 z 10.3.2001), s. 1-87.

65 J. Barcik J., A. Wentkowska, Prawo Unii…, op. cit., s. 94.

66 Dz.Urz. UE 2006 L 378, s. 32.

67 Dz.Urz. UE 2012 L 325, s. 1.

68 J. Misiuna, Obywatel Unii Europejskiej [w:] Podstawy wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Latoszek, A. Stępniak, Sopot 2014, s. 241.