Problematyka związana z badaniem przyczyn, ustalaniem okoliczności wypadków przy pracy, a także świadczeń odszkodowawczych z tego tytułu jest przedmiotem regulacji dwóch gałęzi prawa: prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia związane z wypadkami przy pracy budzą w dalszym ciągu wątpliwości pracodawców. Wątpliwości te potęguje rozbudowane orzecznictwo sądowe, które cechuje się ogromną kazuistycznością. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie głównych elementów instytucji wypadku przy pracy wraz z najnowszymi trendami w orzecznictwie.
1. Wprowadzenie
Przepis art. 3 ust. 1 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych1 (dalej: ustawa o wypadkach przy pracy) uznaje za wypadek przy pracy zdarzenie, które jednocześnie spełnia następujące kryteria: jest nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć oraz pozostaje w związku z pracą. Wszystkie wymienione przesłanki muszą być spełnione łącznie. Najistotniejsze, z perspektywy praktyki, są przy tym dwa elementy definicji wypadku przy pracy – uraz i zewnętrzność przyczyny.
Zgodnie z art. 2 ust. 13 ustawy o wypadkach przy pracy przez „uraz” należy rozumieć uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego. Początkowo Sąd Najwyższy opowiadał się2 za ścisłą wykładnią „urazu”, podkreślając, że na pierwszy rzut oka chodzi tu o uszkodzenie organizmu (tkanek, narządów) będące następstwem obrażenia ciała. Innymi słowy chodzi o powstanie konkretnego naruszenia tkanki, narządu człowieka pod wpływem zdarzenia zewnętrznego. W późniejszym orzeczeniu z 7 czerwca 2011 r.3 podkreślono jednak, że słowo „uszkodzenie” w definicji urazu nie ma jednego znaczenia (desygnatu) w języku polskim, nawet gdy odnosi się do tkanki lub narządu ciała. Uszkodzenie to również nadwyrężenie lub naruszenie tkanki, rozumiane jako pogorszenie stanu zdrowia pracownika.
Oznacza to, że w ocenie Sądu Najwyższego uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka zgodnie z definicją urazu należy rozumieć szeroko, a więc jako wszelkie zmiany w organizmie – nie tylko te o charakterze anatomicznym, ale także te, które wywołały zaburzenia czynnościowe organizmu, w tym zaburzenia psychiczne. Daje to podstawy do wyróżnienia urazu fizycznego i psychicznego. Uzasadnieniem takiego poglądu jest także wykładnia funkcjonalna definicji urazu, który powinien obejmować wszelkie zmiany w stanie zdrowia wywołujące upośledzenie czynności organizmu i powstałe w związku z pracą. Takie stanowisko zostało odzwierciedlone w wyroku SN z 23 września 2014 r.4 .
2. Nagłość zdarzenia
Nagłość zdarzenia powodująca wypadek kojarzona jest ze zdarzeniem nieprzewidywalnym, nieoczekiwanym, raptownym. Przesłanka dotyczy czasu działania przyczyny zewnętrznej i oznacza okres (czas) przebiegu zdarzenia zewnętrznego. Judykatura doprecyzowała natomiast, że warunek „nagłości” jest spełniony, jeśli czynnik oddziałujący na organizm człowieka trwa nie dłużej niż jedna dniówka robocza5 . Należy wyraźnie zaznaczyć, że nagłość może być odnoszona tylko do czasu trwania zdarzenia, a więc chodzi o krótkotrwałe oddziaływanie czynnika zewnętrznego. Natomiast kwalifikacją przyczyny tego zdarzenia jest zewnętrzność i bezpośredniość oddziaływania6 .
Nie jest zatem wypadkiem przy pracy sytuacja, gdy nagle ujawnią się skutki długotrwałego oddziaływania szkodliwego czynnika (np. toksyn) występującego na stanowisku, na którym jest zatrudniony pracownik. Powyższe kryterium pozwala więc oddzielić wypadek przy pracy od zdarzeń długotrwałych, tj. chorób zawodowych.
3. Zewnętrzna przyczyna zdarzenia
Zewnętrzna przyczyna zdarzenia to przyczyna stanowiąca źródło wypadku, która musi pochodzić spoza organizmu pracownika dotkniętego zdarzeniem. Przyczyna ta musi wywołać określony skutek w postaci urazu lub śmierci pracownika. Ustawa jednak nie wymaga, aby źródłem urazu lub śmierci była tylko i wyłącznie jedna przyczyna.
Taka interpretacja pozwala objąć zakresem tak zwane przyczyny złożone, gdy czynnik zewnętrzny łączy się z czynnikami już istniejącymi w organizmie pracownika, np. zawał – jako oznaka niewydolności krążenia – jednak spowodowany bezpośrednio nadmiernym przemęczeniem7 .
Jeśli nie wyklucza się przemęczenia jako przyczyny wypadku, to za tym musi iść wniosek, że powody wypadku mogą polegać na kumulacji przez pewien okres (a nie w danej chwili) czynników niekorzystnych, które przy wystąpieniu dodatkowo niekorzystnych warunków, takich jak stres, powodują uraz w postaci zawału. Podobnie rzecz przedstawia się z wiedzą wyniesioną ze szkoleń bhp. Jeśli nie są one przeprowadzane przez pracodawcę, wywołują stan (trwały) nieodpowiedniego zachowania się na stanowisku pracy, który może stać się przyczyną wypadku. Kwalifikacje zdarzenia zewnętrznego należy przypisać również obowiązkowym badaniom lekarskim. Dopuszczenie do pracy bez przeprowadzenia badań kontrolnych lub na podstawie nieaktualnego zaświadczenia wiąże się przyczynowo z wypadkiem, ponieważ pracownik nie ma wówczas właściwej ochrony przed szkodliwymi – przy stanie zdrowia – warunkami pracy8 . Natomiast przy łączonych przyczynach wypadku przy pracy to czynnik zewnętrzny powinien mieć decydujące znaczenie dla uznania danego zdarzenia za wypadek przy pracy.
4. Związek z wykonywaną pracą
Związek z wykonywaną pracą jest to związek normatywny i jest spełniony wtedy, gdy zdarzenie nastąpiło:
1) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;
2) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
3) w czasie pozostawania przez pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
Przepisy charakteryzują związek szeroko – jako związek funkcjonalny z pracą, zaś ww. okoliczności są ujęte w postaci alternatywy. Wystarczy zatem przeprowadzenie dowodu, że zdarzenie powodujące uraz bądź śmierć nastąpiło wskutek jednej z kilku podanych okoliczności. Nie jest jednak wykluczone, że pracownik swym zachowaniem może doprowadzić do zerwania tego związku z pracą, np. w sytuacji, gdy uraz lub śmierć nastąpiły na terenie zakładu pracy, jednak w czasie dokonywania kradzieży.
Interesujący jest w tym kontekście wyrok, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że wykonywanie czynności na rzecz i dla korzyści innego podmiotu niż pracodawca, może pozostawać w związku czasowym i miejscowym z pracą, lecz nie jest wykonywaniem czynności na rzecz pracodawcy. Stanowi zatem zerwanie związku funkcjonalnego z pracą i nie spełnia cech wypadku przy pracy9 .
5. Zwykłe czynności lub polecenia służbowe
Zwykłe czynności to wszelkie czynności, które pracownik wykonuje na terenie zakładu pracy lub poza nim. Ich zakres może wynikać z podstawy nawiązania stosunku pracy, np. z umowy o pracę, jak również z zakresu obowiązków przekazywanych pracownikowi przez pracodawcę na podstawie art. 94 pkt 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy10 (dalej jako: k.p.). Zakres ten będzie też obejmował czynności, które pracownik wykonuje na bieżąco w toku wykonywania swojej pracy. Polecenia przełożonych należy rozumieć jako wszelkie polecenia zwierzchników, które zmierzają do realizacji obowiązków wynikających ze stosunku pracy, nawet wtedy, gdy nie dotyczą one zwykłych czynności.
Wypadek, który miał miejsce w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy – zachowuje związek z pracą. Ostatnia okoliczność dotyczy sytuacji, kiedy zdarzenie ma miejsce w trakcie przemieszczania się między siedzibą pracodawcy a miejscem, w którym będzie on wykonywał pracę. Zakres ten nie obejmuje wypadku, który zdarzył się np. w drodze z miejsca zamieszkania do miejsca pracy.
6. Podsumowanie
Wachlarz elementów tworzących instytucję wypadku przy pracy jest zjawiskiem generalnie skomplikowanym. Mimo iż przepisy są skonstruowane w miarę precyzyjnie, to orzecznictwo stawia niekiedy dosyć rewolucyjne tezy, najczęściej korzystne dla pracownika.
Wydaje się, że jest to podyktowane szczególną ochroną ludzkiego zdrowia i życia, która stanowi jedną z głównych wartości, jakie ma chronić nie tylko prawo pracy, ale także cały system prawny. Nie zmienia to faktu, że nie należy na bieżąco monitorować toczących się postępowań, które mogą przynieść w przyszłości wiele ciekawych wniosków, stanowiących podstawę do krytycznych bądź aprobujących ocen.
____________________________________________
1 Dz.U. 2019 poz. 1205.
2 Wyrok SN z 9 czerwca 2009 r., sygn. akt II PK 318/08.
3 Sygn. akt II PK 311/10.
4 Sygn. akt II UK 558/13.
5 Wyrok SN z 30 czerwca 1999 r., sygn. akt II UKN 24/99.
6 Wyrok SN z 3 lipca 2001 r., sygn. akt II UKN 465/00.
7 Uchwała SN z 9 kwietnia 1968 r., sygn. akt III UZP 1/68.
8 Wyrok SN z 18 sierpnia 2009 r., sygn. akt I PK 18/09.
9 Wyrok SN z 14 grudnia 2009 r., sygn. akt II PK 108/09.
10 Dz.U. 2019 poz. 1495.
