Cywilna odpowiedzialność członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością a złożenie lub niezłożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki

1. Wprowadzenie

Celem niniejszych rozważań jest wyjaśnienie z praktycznego punktu widzenia, w jakich okolicznościach członkowie zarządu Spółki mogą zwolnić się z odpowiedzialności za zobowiązania Spółki w przypadku skutecznego bądź nieskutecznego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz w przypadku niezłożenia ww. wniosku. Artykuł 299 k.s.h. reguluje cywilnoprawną odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania Spółki jako sankcji za nieprawidłowe prowadzenie jej spraw, tzn. takie, które doprowadziło do niezaspokojenia się wierzyciela z majątku spółki ze względu na niemożliwość prowadzenia z niego skutecznej egzekucji² . Ponoszenie odpowiedzialności przez członków zarządu jest konsekwencją faktu, iż w spółce kapitałowej to w zasadzie zarząd zajmuje się prowadzeniem bieżących spraw spółki. Ustanowienie tej odpowiedzialności leży przede wszystkim w interesie wierzycieli, ale także w interesie wspólników, bowiem powinni oni motywować zarząd do należytego dbania o interesy Spółki³ . Taki rodzaj odpowiedzialności członków zarządu, tj. wskazany w art. 299 k.s.h. nie został przewidziany w przypadku członków organu zarządzającego za zobowiązania prywatnoprawne w przypadku innych osób prawnych – spółek akcyjnych, spółdzielni, fundacji czy przedsiębiorstw państwowych. W odniesieniu do danin publicznych art. 116 i 116a ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa⁴ (dalej: o.p.) przewidują podobną regulację, obejmującą także członków zarządu spółki akcyjnej oraz członków organów zarządzających innych osób prawnych⁵ .

W tym miejscu należy wskazać, iż na mocy nowelizacji k.s.h., tj. ustawy z 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw⁶ został wprowadzony nowy rodzaj spółki prawa handlowego – Prosta Spółka Akcyjna (PSA). Nowe regulacje dotyczące tej spółki (art. 300132) wprowadzają konstrukcyjny odpowiednik, tj. art. 299 k.s.h., na podstawie którego członkowie zarządu mogą odpowiadać solidarnie za zobowiązania spółki. Wspólna odpowiedzialność członków zarządu zgodnie z art. 299 k.s.h. ukształtowana jest na zasadzie solidarności, nie jest natomiast to odpowiedzialność solidarna ze spółką. W razie zapłaty przez członka zarządu następuje w takim przypadku – zgodnie z art. 518 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny⁷ (dalej: k.c.) – wstąpienie w prawa spłaconego wierzyciela. Regres ten nie przysługuje natomiast wobec innych członków zarządu, gdyż z chwilą wykonania zobowiązania o takim charakterze solidarność ustaje⁸ .

Niezależnie od powyższego, ponoszenie odpowiedzialności przez członka zarządu Spółki w przypadku bezskuteczności egzekucji danej należności wobec Spółki nie posiada charakteru bezwzględnego. Istnieje bowiem możliwość zwolnienia się przez członka zarządu z ponoszenia odpowiedzialności za zobowiązania Spółki. Można wskazać, iż obok samych przesłanek ponoszenia odpowiedzialności przez członków zarządu Spółki określonych w art. 299 § 1 k.s.h., tj. szkody, istnienia zobowiązania Spółki, bezskuteczności egzekucji z majątku Spółki, związku przyczynowego między szkodą a niezłożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości⁹ (które ze względu na szeroko pojętą problematykę nie są przedmiotem pogłębionej analizy w niniejszym opracowaniu), istnieją tzw. przesłanki egzoneracyjne¹⁰.

Właśnie te przesłanki pozwalają na zwolnienie się członków zarządu Spółki z odpowiedzialności z tytułu jej nieuregulowanych zobowiązań. Biorąc pod uwagę systematykę art. 299 § 2 k.s.h. oraz poglądy doktryny w tym zakresie, przesłanki egzoneracyjne można podzielić na trzy następujące grupy:

1. złożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub w tym samym czasie wydanie postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo o zatwierdzeniu układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu;

2. niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości, które nastąpiło z winy członków zarządu;

3. brak poniesienia przez wierzyciela szkody pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewydania postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo niezatwierdzenia układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu¹¹.

Poniżej omówione zostały dwie pierwsze z ww. grup przesłanek, ze skoncentrowaniem się na tematyce wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki oraz związanych z nim konsekwencjami dla członków zarządu w zakresie odpowiedzialności za jej zobowiązania.

2. Złożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki – kluczowe zagadnienia

W ocenie przesłanki egzoneracyjnej, jaką jest złożenie wniosku o ogłoszenie odpowiedzialności we właściwym czasie, należy skupić się na następujących głównych kwestiach:

1. zakresie podmiotowym odpowiedzialności – kto jest uprawniony do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki i kto może odpowiadać za jego niezłożenie zgodnie z art. 299 § 2 k.s.h.;

2. pojęciu tzw. właściwego czasu w znaczeniu art. 299 § 2 k.s.h.;

3. czasowym zakresie zobowiązań spółki, za które członkom zarządu może zostać przypisana odpowiedzialność.

2.1. Zakres podmiotowy odpowiedzialności – kto jest uprawniony do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki i kto może odpowiadać za jego niezłożenie w myśl art. 299 § 2 k.s.h.

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż niezależnie od zasad reprezentacji ustanowionych w umowie Spółki, legitymację czynną do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki ma każdy członek zarządu samodzielnie, nawet wówczas, gdy w spółce jest przyjęta reprezentacja łączna (art. 20 ust. 2 pkt 2 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe, t.j. Dz.U. 2019 poz. 498, dalej: u.p.u.)¹².

Tylko taka konstrukcja umożliwia indywidualną odpowiedzialność członka zarządu z tytułu art. 299 § 1 k.s.h.¹³. Bowiem w myśl wyroku Sądu Najwyższego z 7 listopada 2008 r.: „Zgodnie z art. 4 § 2 ust. 2 ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze¹⁴ (dalej: u.p.u.n.) wniosek o ogłoszenie upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może zgłosić każdy podmiot, który ma prawo reprezentować spółkę sam lub łącznie z innymi podmiotami. (...) W piśmiennictwie dominuje trafne stanowisko, zgodnie z którym przepis ten oraz art. 20 § 2 pkt 2 u.p.u.n. – będący jego odpowiednikiem – upoważniają do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością każdego członka zarządu, niezależnie od tego, czy przysługuje mu uprawnienie do samodzielnego reprezentowania tej spółki lub łącznie z innymi osobami (por. art. 205 § 1 k.s.h.). Jeżeli zatem zarząd spółki z ograniczoną odpowiedzialnością ukonstytuowany został jako struktura wieloosobowa, w zakresie uprawnienia do składania wniosku o ogłoszenie upadłości takiej spółki wyłączone pozostają przepisy dotyczące reprezentacji łącznej. Wniosek taki uzasadnia przede wszystkim wykładnia literalna art. 4 § 2 ust. 2 u.p.u.n. i art. 20 § 2 pkt 2 u.p.u.n. (verba legis: »każdy uprawniony podmiot do reprezentacji spółki«). Ponadto za wykładnią taką przemawia konstrukcja odpowiedzialności członka zarządu, wierzyciela spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przewidziana w art. 299 k.s.h. i ukształtowane w tym przepisie zarzuty mogące prowadzić do wyłączenia tej odpowiedzialności. Chodzi o indywidualną i osobistą odpowiedzialność każdego członka zarządu i jednocześnie zindywidualizowany sposób obrony tego członka przed zgłoszonym roszczeniem wierzyciela. Oznacza to, że od każdego z członków zarządu można wymagać samodzielnej inicjatywy w zakresie zgłaszania wniosku o upadłość we właściwym czasie (art. 299 § 2 k.s.h.), jeżeli zmierza on do wyłączenia omawianej odpowiedzialności. Należy zatem stwierdzić, że w celu wyłączenia odpowiedzialności na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić samodzielnie każdy członek zarządu, niezależnie od przyjętych w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością zasad jej reprezentacji (art. 4 § 2 pkt 2 u.p.u.n. i art. 20 § 2 pkt 2 u.p.u.n.)¹⁵”.

Biorąc pod uwagę ww. stanowisko Sądu Najwyższego, wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić każdy z członków zarządu niezależnie od pozostałych członków tego organu, jeżeli uważa, iż sytuacja ekonomiczna Spółki oraz że wskazane w art. 11 ust. 1-2 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe¹⁶ (dalej: u.p.u.) domniemania wskazują na fakt, iż Spółka stała się niewypłacalna, tj.:

• 1. Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych.

• 1a. Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące.

• 2. Dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.

Z dość klarowną sytuacją mamy do czynienia w przypadku, gdy sąd gospodarczy postanowi przychylić się do wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki. W takiej sytuacji również członkowie zarządu, którzy nie złożyli wniosku o ogłoszenie takiej upadłości, mogą zostać zwolnieni z odpowiedzialności za zobowiązania spółki, które zostały przez nią nieuregulowane wobec bezskuteczności egzekucji.

Członek zarządu w celu zwolnienia się z odpowiedzialności może bowiem powołać się na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości przez inną uprawnioną osobę, np. innego członka zarządu¹⁷. Należy tu wskazać, iż w takiej sytuacji członkowie zarządu mogą powołać się na przedmiotową przesłankę egzoneracyjną nawet w przypadku, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony przez samego wierzyciela lub inny uprawniony do tego podmiot¹⁸. Nie jest więc konieczne, aby wniosek pochodził od podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności odszkodowawczej. Nie jest nawet konieczne, aby wniosek ten pochodził od dłużnika¹⁹.

Dodatkowo należy podkreślić, iż żadnego znaczenia nie ma fakt wpisania członka zarządu do rejestru przedsiębiorców. Wpis ten (w tym także wykreślenie) ma bowiem jedynie charakter intertemporalny²⁰. Trzeba również pamiętać, iż zgodnie z art. 2991 k.s.h. likwidatorzy Spółki odpowiednio ponoszą odpowiedzialność na zasadach określonych w art. 299 k.s.h. Brak jest natomiast podstaw do ponoszenia odpowiedzialności z tytułu art. 299 k.s.h. przez zarządcę i syndyka²¹. Zgodnie bowiem z art. 160 § 1 u.p.u. dokonują oni co prawda czynności na rachunek upadłego, ale w imieniu własnym.

2.2. Pojęcie tak zwanego właściwego czasu w znaczeniu art. 299 § 2 k.s.h.

Dla zwolnienia się członka zarządu Spółki z odpowiedzialności z tytułu art. 299 § 2 k.s.h. nie wystarczy samo złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki, bowiem wykonanie ww. czynności musi nastąpić w tzw. „właściwym czasie”²². Pojęcie „właściwego czasu” jest zagadnieniem spornym oraz budzącym kontrowersje. Według jednego z poglądów prezentowanych w orzecznictwie i doktrynie²³, pojęcie „właściwego czasu” należy definiować w oparciu o termin, w którym powinno nastąpić złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości zgodnie z art. 21 u.p.u., tj.:

1. Dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie trzydziestu dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o to ogłoszenie.

2. Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, obowiązek, o którym mowa w ust. 1, spoczywa na każdym, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami.

Nie ma natomiast znaczenia, kiedy członkowie zarządu powzięli wiadomość o zaistnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości²⁴. Termin ten odpowiednio musi być stosowany do członka zarządu, który objął urząd już po zaistnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości – należy go liczyć od dnia objęcia przez niego funkcji. W ten sam sposób powinno się liczyć właściwy czas w sytuacji, gdy w powyższym terminie wierzytelność objęta odpowiedzialnością z art. 299 § 1 k.s.h. nie była jeszcze wymagalna²⁵. Idąc tym tokiem myślenia dla ustalenia tzw. „właściwego czasu” niezbędne będzie ustalenie momentu, w którym Spółka utraciła zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, a następnie wyliczenie odpowiedniego terminu w oparciu o art. 21 ust. 1 bądź ust. 2 u.p.u. Z uwagi na powyższe w procesie przeciwko członkom zarządu wytoczonym na podstawie art. 299 § 1 k.s.h., dokonanie ustaleń w przedmiocie prawidłowości czasowej złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości będzie wymagało przeprowadzenia opinii biegłego²⁶. Podstawą ustalenia terminu, w którym spółka stała się niewypłacalna, nie powinien być sam bilans²⁷, bowiem stanowi on jedynie zestawienie aktywów i pasywów na dzień kończący bieżący i poprzedni rok obrotowy (art. 46 ust. 1 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości²⁸, dalej: u.o.r.). Informacje te nie pozwalają zatem na ustalenie, w jakim momencie roku obrotowego Spółka stała się niewypłacalna.

Drugi pogląd w porównaniu z ww. argumentacją jest mniej rygorystyczny. Jego zwolennicy wskazują, że przy ustalaniu właściwego czasu nie należy „mechanicznie” przenosić zasad przyjętych na gruncie przepisów dotyczących upadłości. Przedmiotowy pogląd jest związany z tzw. funkcjonalną definicją „właściwego czasu”²⁹, który znalazł również aprobatę w części orzecznictwa.

Za „właściwy czas” w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h. nie może być uznany moment, gdy majątek Spółki nie wystarcza nawet na częściowe zaspokojenie wierzycieli i kosztów postępowania upadłościowego, a więc gdy Spółka jest już bankrutem. Właściwym czasem na zgłoszenie wniosku jest zatem moment, w którym wprawdzie wszystkich wierzycieli nie da się już zaspokoić, ale istnieje jeszcze majątek Spółki pozwalający na przynajmniej częściowe zaspokojenie wierzycieli w postępowaniu upadłościowym³⁰.

W wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 18 maja 2018 r.³¹ przyjęto natomiast, że czasem właściwym do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h. jest czas, gdy wprawdzie dłużnik spłaca jeszcze niektóre długi, ale wiadomo już, że ze względu na brak środków nie będzie mógł zaspokoić wszystkich swoich wierzycieli. Czasem właściwym nie jest więc dopiero czas, gdy dłużnik przestał już całkowicie spłacać swoje długi i nie ma majątku do ich zaspokojenia³². Oczywiście możliwość powołania się na złożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości ma miejsce jedynie w razie skutecznego złożenia wniosku. Nie zwalnia od odpowiedzialności złożenie wniosku zwróconego z powodu braków formalnych, choćby wniesiono go we właściwym czasie³³. Biorąc pod uwagę literalną treść art. 299 k.s.h., możliwości uwolnienia się od odpowiedzialności nie wyłącza – co do zasady – oddalenie wniosku złożonego we właściwym czasie. Jeżeli jednak oddalenie wniosku nastąpiło z przyczyn przewidzianych w art. 13 ust. 1 i 2 u.p.u. (ubogość masy upadłościowej), to zazwyczaj w takim postanowieniu będzie wskazane, że przedmiotowy wniosek nie był złożony we właściwym czasie³⁴.

2.3. Kwestia czasowego zakresu zobowiązań Spółki, za które członkom zarządu może zostać przypisana odpowiedzialność

W sytuacji, w której wniosek o ogłoszenie upadłości został oddalony z powodu ubogości masy upadłościowej, w kontekście przedmiotowej przesłanki egzoneracyjnej należy zwrócić uwagę na zagadnienie zakresu temporalnego w kwestii uzależnienia ponoszenia odpowiedzialności przez członków zarządu w związku z pełnieniem przez nich swojej funkcji w określonym czasie. Niestety, również w tej sprawie, tak jak w przypadku pojęcia „właściwego czasu”, poglądy orzecznictwa oraz doktryny nie są ujednolicone.

Zgodnie z istotnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 6 marca 2018 r.³⁵: „Odpowiedzialność związaną z bezskutecznością egzekucji określonego zobowiązania z majątku spółki ponoszą osoby będące członkami jej zarządu w czasie istnienia tego zobowiązania. Członek zarządu ponosi odpowiedzialność za zobowiązania spółki istniejące w czasie pełnienia przez niego funkcji, o ile w tym czasie wystąpiły przesłanki upadłości, a nie zgłoszono wniosku o jej ogłoszenie” (…). Niezależnie od przyjętej koncepcji dotyczącej charakteru odpowiedzialności członka zarządu za zobowiązania spółki, bez wątpienia odpowiedzialność ta obejmuje zobowiązania spółki istniejące i wymagalne w chwili sprawowania funkcji przez określoną osobę. Przesłankami odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h. są istnienie określonego zobowiązania spółki z o.o. w czasie, w którym dana osoba była członkiem zarządu spółki (a więc niepowstałego później) oraz bezskuteczność egzekucji tego zobowiązania przeciwko spółce, czy to w czasie pozostawania przez tę osobę członkiem zarządu, czy to już po jej odwołaniu z zarządu³⁶. Kluczowym zagadnieniem pozostaje zatem kwestia czasowego zakresu zobowiązań spółki, za które członkom zarządu może zostać przypisana odpowiedzialność. W orzecznictwie dominuje pogląd, zgodnie z którym odpowiedzialność związaną z bezskutecznością egzekucji określonego zobowiązania z majątku spółki ponoszą osoby będące członkami jej zarządu w czasie istnienia tego zobowiązania. Zarówno w orzecznictwie, jak i w nauce prawa obecny jest także pogląd, zgodnie z którym członek zarządu ponosi odpowiedzialność za zobowiązania spółki istniejące w czasie pełnienia przez niego funkcji, o ile w tym czasie wystąpiły przesłanki upadłości, a nie zgłoszono wniosku o jej ogłoszenie³⁷. Członek zarządu ponosi zatem odpowiedzialność za zobowiązania spółki istniejące w czasie, w którym pełnił funkcję w zarządzie, o ile wystąpiły wtedy przesłanki upadłości, a nie zgłosił on wniosku we właściwym czasie, a także za te późniejsze zobowiązania spółki, które powstały wobec braku tego zgłoszenia³⁸. Członkowie zarządu mogą natomiast zwolnić się z odpowiedzialności, wykazując, że w czasie pełnienia przez nich funkcji nie było podstaw do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, a tym samym wykazując, iż nie istnieje związek przyczynowy między sposobem sprawowania zarządu a szkodą doznaną przez wierzyciela spółki”³⁹.

Według powyższego poglądu członek zarządu może dowodzić, że w czasie pełnienia przez niego funkcji nie było podstaw do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości. Okoliczność tę jednak pozwany członek zarządu będzie musiał udowodnić. Zgodnie bowiem z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 25 maja 2018 r. „Okoliczność, że w czasie, kiedy pozwany pełnił funkcję członka zarządu brak było przesłanek do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, powinna zostać udowodniona przez pozwanego (art. 299 § 2 k.s.h. w zw. z art. 6 k.c.)⁴⁰”. Skuteczne udowodnienie przez członka zarządu przedmiotowej okoliczności wskazuje na fakt, iż brak jest jednej z przesłanek umożliwiających ponoszenie odpowiedzialności z tytułu art. 299 k.s.h., tj. związku przyczynowego między sposobem sprawowania zarządu a szkodą doznaną przez wierzyciela spółki. Zgodnie z przedstawioną powyżej tezą wyroku, członek zarządu ponosi odpowiedzialność za obowiązania spółki istniejące w czasie pełnienia przez niego funkcji, o ile w tym czasie wystąpiły przesłanki upadłości, a nie zgłoszono wniosku o jego zgłoszenie⁴¹. Niemniej jednak, tak jak zostało to wskazane w tym wyroku, można również spotkać się z poglądem, zgodnie z którym odpowiedzialność związaną z bezskutecznością egzekucji określonego zobowiązania z majątku Spółki ponoszą osoby będące członkami jej zarządu w czasie istnienia tego zobowiązania (niezależnie od tego czy wystąpiły już przesłanki takiej upadłości)⁴².

3. Brak winy członka zarządu w niezłożeniu wniosku o ogłoszeniu upadłości Spółki

Omówienie niniejszej przesłanki egzoneracyjnej wymaga w pierwszej kolejności zwrócenia uwagi na fakt, iż powszechnie przyjmuje się, że odpowiedzialność z art. 299 § 1 k.s.h. jest uważana za przypadek odpowiedzialności odszkodowawczej, opartej na zasadzie winy⁴³, przy czym wina ta polega na niezłożeniu lub zbyt późnym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki. Charakter odpowiedzialności odszkodowawczej został również potwierdzony przez orzecznictwo na gruncie zagadnienia związanego z przedawnieniem roszczeń opartych na podstawie art. 299 k.s.h.⁴⁴. Przedmiotowa przesłanka egzoneracyjna w kontekście art. 299 § 2 k.s.h. powinna być interpretowana w ten sposób, że braku winy w przypadku niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie można dowodzić zarówno wówczas, gdy wniosek o ogłoszenie w ogóle nie został skutecznie złożony, jak i gdy wniosek ten złożono, jednakże po upływie czasu właściwego dla ogłoszenia upadłości⁴⁵.

Od odpowiedzialności z art. 299 § 1 k.s.h. może zwolnić jedynie brak jakiejkolwiek winy. Zasada zindywidualizowanej odpowiedzialności członków zarządu sprawia, iż o ile na zgłoszenie upadłości we właściwym czasie może powołać się każdy z członków zarządu, to na brak winy może powołać się tylko ten członek zarządu, któremu winy nie można przypisać⁴⁶.

W celu udowodnienia przedmiotowej przesłanki egzoneracyjnej dani członkowie zarządu obowiązani do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (w art. 21 ust. 3 u.p.u.) mogą wskazywać na różne okoliczności lub zdarzenia świadczące o tym, że niezgłoszenie przez nich przedmiotowego wniosku w ustawowym terminie nie było w ich przypadku możliwe. Co do okoliczności, na podstawie których uznano, że członkowie zarządu Spółki nie ponoszą odpowiedzialności za niezłożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki, można odwołać się do bogatego dorobku judykatury i doktryny w tym zakresie.

W pierwszej kolejności należy wskazać na sytuację usprawiedliwionej nieobecności członka zarządu, przeciwko któremu kierowane jest roszczenie, w okresie, w którym powinien zostać zgłoszony wniosek o ogłoszenie upadłości. Zgodnie ze stanowiskiem orzecznictwa i doktryny winę członka zarządu wyłączy nieobecność spowodowana ciężką chorobą, uniemożliwiającą mu pełnienie funkcji i związaną z leczeniem w szpitalu⁴⁷. Niemniej jednak urlop macierzyński lub wychowawczy nie oznaczają, zdaniem Sądu Najwyższego, same w sobie braku winy w niezgłoszeniu we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości48. Za okoliczność usprawiedliwiającą niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie uznaje się także wprowadzenie w błąd członka zarządu przez pozostałych jego kolegów co do stanu majątkowego spółki⁴⁹.

Kontrowersyjną kwestią jest zagadnienie, czy podział zadań między członków zarządu dłużnika wynikający z regulaminu zarządu lub umowy (statutu) spółki stanowi podstawę uznania braku winy członka zarządu, do którego zadań, zgodnie z tym podziałem, nie należy zarządzanie finansami spółki i monitorowanie zagrożeń dla jej wypłacalności.

Niestety w tym zakresie zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie nie wypracowano jednolitego stanowiska⁵⁰, niemniej jednak w orzecznictwie i doktrynie na tle art. 299 § 2 k.s.h. dominuje pogląd negujący taką możliwość i wskazujący na wyłącznie wewnętrzny (wewnątrzkorporacyjny) skutek takiego podziału zadań, który nie może być przeciwstawiany wierzycielom spółki z o.o.⁵¹. Brak wiedzy o złym stanie finansowym Spółki, który wynika bezpośrednio z podziału obowiązków pomiędzy poszczególnych członków zarządu, nie może wskazywać na brak winy w niezłożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki we właściwym czasie.

Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 2 czerwca 2011 r.⁵², badając, kiedy ziściły się przesłanki do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego, nie należy kierować się subiektywnym przekonaniem członków zarządu o spodziewanej, przyszłej sytuacji finansowej spółki, lecz kryteriami obiektywnymi, dotyczącymi rzeczywistej sytuacji finansowej spółki⁵³. W tym miejscu należy również wskazać na kwestię dotyczącą osób, które objęły funkcję członka zarządu już w chwili istnienia przesłanek uzasadniających ogłoszenie upadłości. W takim przypadku termin na zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości należy liczyć od dnia rozpoczęcia pełnienia funkcji⁵⁴.

Z takim zapatrywaniem zgodził się również Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 11 kwietnia 2017 r.⁵⁵, w którym stwierdził, iż „Członek zarządu, który sprawuje tę funkcję krócej niż dwa tygodnie (art. 21 ust. 1 p.u.n.) nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki, o której mowa w art. 299 § 1 k.s.h., ponieważ nie można mu przypisać winy za niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości”. W myśl uzasadnienia przedmiotowego wyroku: „(…) W tym kontekście trzeba zauważyć, że zgodnie z art. 21 ust. 1 u.p.u.n. dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, obowiązek, o którym mowa w art. 21 ust. 1 u.p.u.n., spoczywa na każdym, kto ma prawo go reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami (art. 21 ust. 2 u.p.u.n.). (…) Zatem członek zarządu miał obowiązek złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości spółki w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości. Oczywiste jest, że dla członka zarządu powołanego już po tym, jak wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, termin, o którym mowa w art. 21 ust. 1 u.p.u.n. rozpoczynał bieg od chwili powołania do zarządu. Bezsporne jest także, że członek zarządu po odwołaniu go z tej funkcji nie był ani uprawniony, ani zobowiązany do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki”.

Na marginesie warto wskazać, iż zgodnie z wprowadzonym w 2016 r. § 4 do art. 299 k.s.h. członkowie zarządu Spółki nie ponoszą odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w czasie, gdy prowadzona jest egzekucja przez zarząd przymusowy albo przez sprzedaż przedsiębiorstwa, na podstawie przepisów ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego⁵⁶, jeżeli obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości powstał w czasie prowadzenia egzekucji.

4. Podsumowanie

Należy zauważyć, w świetle wyżej przeprowadzonej analizy, że kwestia zwolnienia się członków zarządu z odpowiedzialności za zobowiązania Spółki w przypadku przesłanek egzoneracyjnych, takich jak: a) złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie, b) wykazanie braku winy w niezłożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki, jest w znacznej mierze zależna od kognicji sędziowskiej oraz danego poglądu, na podstawie którego sąd podjął decyzję, prowadząc postępowanie wszczęte w oparciu o art. 299 k.s.h. W przypadku pierwszej z ww. przesłanek najbardziej problematyczne zdają się być dwa zagadnienia: pojęcie „właściwego czasu” oraz czasowy zakres zobowiązań spółki, za które członkom zarządu może zostać przypisana odpowiedzialność. Odnosząc się bowiem do postawionej na początku niniejszego artykułu tezy, w zależności od interpretacji przez sąd pojęcia „właściwego czasu” złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki, członek zarządu będzie mógł zwolnić się z odpowiedzialności z tytułu art. 299 k.s.h. w przypadku ustalenia, iż złożył ww. wniosek w terminie wynikającym z art. 21 i 11 u.p.u. bądź w sytuacji, gdy w zasadzie wszystkich wierzycieli da się już zaspokoić, ale istnieje jeszcze majątek spółki pozwalający na przynajmniej częściowe zaspokojenie wierzycieli w postępowaniu upadłościowym.

Po drugie, również w zależności od oceny sądu, w przypadku oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki z uwagi na ubogość masy upadłościowej, członek zarządu będzie ponosił odpowiedzialność, jeśli zostanie wykazane, że w czasie pełnienia przez niego funkcji roszczenie było wymagalne bądź w tamtym okresie istniały już przesłanki do ogłoszenia upadłości Spółki. Niestety, jeżeli chodzi o przedmiotowe zagadnienie, to spotyka się ono z różnym podejściem w dotychczasowym orzecznictwie i doktrynie. Dlatego też najczęściej to, czy dane postanowienie incydentalne może zostać zaskarżone poprzez wniesienie kasacji w trybie art. 521 k.p.k., wyjaśnia się dopiero na etapie kontroli formalnej kasacji wniesionej już do Sądu Najwyższego.

Jeżeli chodzi natomiast o drugą z ww. przesłanek egzoneracyjnych, to możliwość udowodnienia braku winy w przypadku niewniesienia wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki, bądź wniesienie go w niewłaściwym czasie, oparta jest w głównej mierze na orzecznictwie i musi być oceniona każdorazowo przez sąd orzekający wdanej sprawie. Przykładowo sąd oceniając niemożność uczestniczenia w prowadzeniu spraw Spółki będzie badał czy członek zarządu miał z obiektywnego punktu widzenia ważny powód, który rzeczywiście usprawiedliwia niezłożenie przez niego wniosku o ogłoszenie takiej upadłości. Reasumując, badając w praktyce zagadnienie odpowiedzialności członków zarządu, w szczególności w przypadku kwestii związanych z wnioskiem o ogłoszeniem upadłości, należy z dużą dokładnością przeanalizować stan faktyczny danej sprawy oraz odnoszące się do niego orzecznictwo. Dlatego też wydaje się, że właściwym rozwiązaniem byłoby doprecyzowanie bądź rozbudowanie przepisów art. 299 k.s.h. tak, aby w wyczerpujący sposób wyjaśnić wątpliwości dotyczące interpretacji przesłanek egzoneracyjnych, wskazanych wprzedmiotowym przepisie.

___________________________________________________________________

1 T.j. Dz.U. 2019 poz. 505.

2 A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych. Tom IIB. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz. Art. 227-300, Warszawa, Legalis 2018; A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el. 2019.

3 M. Jagodziński, Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. na podstawie art. 299 k.s.h. – rozważania de lege ferenda, PPH 2018, nr 5, s. 44 i n.

4 T.j. Dz.U. 2019 poz. 900.

5 A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych, op. cit.

6 Dz.U. 2019 poz. 1655, ustawa wejdzie w życie 1 marca 2020 r.

7 T.j. Dz.U. 2019 poz. 1145.

8 J. Bieniak i in., Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis 2019.

9 Kodeks spółek handlowych. Komentarz (red.) Z. Jara, wyd. 22, Legalis 2019; inaczej uważa A. Opalski [w:] A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych, op. cit. – według którego przesłankami odpowiedzialności są jedynie istnienie niezaspokojonego zobowiązania spółki oraz bezskuteczność egzekucji z majątku spółki.

10 A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych…, op. cit., A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300…, op. cit.

11 A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych…, op. cit., A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300…, op. cit.

12 Kodeks spółek handlowych. Komentarz (red.) Z. Jara, op. cit.

13 Por. wyrok SN z 7 listopada 2008 r., sygn. akt II CSK 255/08, Biul. SN 2009, Nr 2, s. 11.

14 Dz.U. 2003 Nr 60 poz. 535.

15 Wyrok SN z 7 listopada 2008 r., op. cit.

16 T.j. Dz.U. 2019 poz. 498.

17 M. Allerhand, Kodeks Handlowy. Komentarz, 1991, s. 279; T. Dziurzyński [w:] T. Dziurzyński i in., Kodeks handlowy. Komentarz, 1994, s. 328; J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy, 1999, s. 366; T. Szczurowski [w:] Z. Jara, Komentarz k.s.h., 2018, art. 299, Nb 43; A. Karolak [w:] A. Mariański, A. Karolak, Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. Warszawa 2006, s. 57.

18 Ibidem.

19 Kodeks spółek handlowych. Komentarz (red.) Z. Jara, op. cit.

20 Ibidem.

21 Ibidem.

22 Kodeks spółek handlowych. Komentarz (red.) Z. Jara, op. cit.

23 A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. I, Warszawa 2005, s. 1331; A. Karolak [w:] A. Mariański, A. Karolak, Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. w świetle przepisów prawa handlowego i bankowego, Warszawa 2006, s. 52; A. Kappes, Przesłanki zwalniające z odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. [w:] Odpowiedzialność cywilna, Kraków 2004, s. 514 i s. 284; Tak też wyrok SN z 30 września 2004 r., sygn. akt IV CK 49/04, Legalis 80190; wyrok SN z 19 stycznia 2011 r., sygn. akt V CSK 211/10, LEX nr 738136 oraz wyrok SA w Łodzi z 24 lutego 2017 r., sygn. akt I ACa 1072/16, LEX nr 2282443.

24 K. Kopaczyńska-Pieczniak (red.) A. Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - Biblioteka Prawa Handlowego, Warszawa 2007.

25 Kodeks spółek handlowych. Komentarz (red.) Z. Jara, op. cit.

26 A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300…, op. cit. i SN w wyroku z 15 czerwca 2011 r., sygn. akt. V CSK 347/10, LEX nr 1027201.

27 A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300…, op. cit.

28 Dz.U. 2019 poz. 351.

29 Za funkcjonalnym ujęciem opowiedzieli się: K. Strzelczyk [w:] R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, Komentarz KSH. Sp. z o.o., 2001, s. 647; R. Pabis, Spółka z o.o., 2004, s. 531; A. Rachwał [w:] S. Włodyka, System Prawa Handlowego, t. 2A, Warszawa 2007, s. 1037.

30 Tak też wyroki SN z: 7 maja 1997 r., sygn. akt II CKN 117/97, Legalis; z 6 czerwca 1997 r., sygn. akt III CKN 65/97, OSNC 1997, Nr 11 s. 181; z 8 kwietnia 1999 r., sygn. akt II CKN 261/98, Legalis; z 5 listopada 1999 r., sygn. akt III CKN 425/98, Legalis; z 11 października 2000 r., sygn. akt III CKN 252/00, Legalis; z 2 lutego 2001 r., sygn. akt IV CKN 258/00, Legalis; z 5 kwietnia 2002 r., sygn. akt II CKN 958/99, Legalis; z 21 maja 2004 r., sygn. akt III CK 55/03, Legalis; z 27 października 2004 r., sygn.. akt IV CK 148/04, Legalis; z 13 grudnia 2007 r., sygn. akt I CSK 313/07, Legalis; z 11 marca 2008 r., sygn. akt II CSK 545/07, Legalis; z 24 września 2008 r., sygn. akt II CSK 142/08, Legalis.

31 Sygn. akt V AGa 142/18, Legalis nr 1782940.

32 Kodeks spółek handlowych. Komentarz (red.) Z. Jara, op. cit.

33 A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych, op. cit.

34 Ibidem.

35 Sygn. akt V AGa 72/18, LEX nr 2469963.

36 Por. wyrok SA w Katowicach z 27 marca 2017 r., sygn. akt V ACa 542/16.

37 Por. A. Kidyba [w:] Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el 2018, uwagi do art. 299 oraz powołane tam orzecznictwo i piśmiennictwo.

38 Por. m.in. wyrok SN z 8 grudnia 2010 r., sygn. akt V CSK 172/10.

39 Wyrok SA w Warszawie z 17 czerwca 2014 r., sygn. akt VI ACa 1529/13.

40 Sygn. akt V AGa 157/18, Legalis nr 1794122.

41 A. Sroga, Odpowiedzialność członków zarządu spółek kapitałowych, Warszawa 2019, s. 87.

42 K. Strzelczyk [w:] R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, Komentarz, op. cit., s. 646.

43 Kodeks spółek handlowych. Komentarz (red.) Z. Jara, op. cit., tak też A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. I, op. cit., s. 1331; A. Karolak [w:] A. Mariański, A. Karolak, Odpowiedzialność członków zarządu…, op. cit., s. 104; uchwała. SN z 19 listopada 2008 r., sygn. akt III CZP 94/08, MoP 2009, Nr 10, s. 549.

44 Zgodnie z orzecznictwem roszczenie dochodzone przez wierzycieli spółki z tytułu art. 299 k.s.h. ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę - tak: uchwała SN (7) z 7 listopada 2008 r., sygn. akt III CZP 72/08, OSNC 2009, Nr 2, poz. 20; wyrok SN z 7 lipca 2005 r., sygn. akt IV CK 58/05, Legalis; wyrok SN z 28 stycznia 2004 r., sygn. akt IV CK 176/02, „Wokanda” 2004, Nr 9, s. 7.

45 A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych, op. cit.

46 Ibidem; por. R. Pabis [w:] M. Bieniak i in., Komentarz KSH, 2017, s. 858, a za nim T. Szczurowski [w:] Z. Jara, Komentarz k.s.h., 2018, art. 299, Nb 52.

47 Por. wyrok SN z 7 kwietnia 2000 r., sygn. akt IV CKN 4/00), LEX nr 52435; K. Osajda, Niewypłacalność spółki z o.o. Odpowiedzialność członków zarządu wobec jej wierzycieli, Warszawa 2014, s. 380; „Obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz odpowiedzialność za jego niezłożenie w świetle znowelizowanego prawa upadłościowego”, cz II, PPH 2016/3, s.15-23.

48 Wyrok SN z 2 października 2008 r., sygn. akt I UK 39/08, OSNP 2010/7-8, poz. 97.

49 K. Osajda, Niewypłacalność..., op. cit., s. 380; A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 1: Komentarz do art. 1-300 k.s.h., Warszawa 2013, s. 1372.

50 Ibidem; K. Opustil twierdzi, że dominuje w doktrynie pogląd, iż podział kompetencji nie wyłącza odpowiedzialności z art. 299 k.s.h., choć sam zajmuje przeciwne stanowisko; tak [w:] „Obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości…”, op. cit.

51 Ibidem, por. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 10 marca 2015 r., sygn. akt III AUa 1516/14, LEX nr 1667580 oraz omówienie stanowisk orzecznictwa i doktryny w tej kwestii przez K. Osajdę, Niewypłacalność..., op. cit., s. 381-383.

52 Sygn. akt I CSK 574/10, LEX nr 950714.

53 Podobnie SA w Łodzi w wyroku z 18 września 2014 r., sygn. akt I ACa 395/14, LEX nr 152707.

54 J. Bieniak i in., Kodeks spółek handlowych. Komentarz, op. cit.

55 Sygn. akt VI ACa 79/16, LEX nr 2340971.

56 T.j. Dz.U. 2019 poz. 1460.