1. Wprowadzenie – zakres i źródła tajemnicy adwokackiej
Zgodnie z treścią art. 6 ust. 1 ustawy o adwokaturze, adwokat obowiązany jest zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Omawiany przepis stanowi fundament wykonywania zawodu adwokata, gwarantując poszanowanie praw i wolności obywatelskich oraz umożliwia prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości i systemu prawnego w demokratycznym państwie prawa. Z kolei art. 6 ust. 2 ustawy o adwokaturze stanowi, że obowiązek wymieniony w ust. 1 niemoże być ograniczony w czasie. Zgodnie zaś z brzmieniem art. 6 ust. 3 tej ustawy, adwokata nie można zwolnić z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej co do faktów, o których dowiedział się udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę. Kolejne regulacje ustawy o adwokaturze przewidują jednak wyjątki od powyższych zasad. Przepis art. 6ust. 4 stanowi, że obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej nie dotyczy informacji udostępnianych na podstawie ustawy z 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu4 oraz informacji przekazywanych na podstawie przepisów rozdziału 11 a działu III ustawy z 29 sierpnia 1997 r.- Ordynacja podatkowa5.
Kolejnym źródłem regulującym tajemnicę adwokacką jest kodeks etyki adwokackiej. Prawidłowa interpretacja prawa nie może pominąć wartości i norm pozaprawnych, które leżą u podstaw tych regulacji i które w procesie stosowania prawa kształtują ich funkcjonowanie6. Dlatego w toku niniejszych rozważań należy wspomnieć o kodeksie etyki adwokackiej, który jest taką właśnie normą prawną (nie ma charakteru aktu prawa powszechnie obowiązującego). Zgodnie z treścią § 19 ust. 1 kodeksu etyki adwokackiej zakres przedmiotowy tajemnicy adwokackiej ujęty jest bardzo szeroko, tj. adwokat zobowiązany jest zachować w tajemnicy oraz zabezpieczyć przed ujawnieniem lub niepożądanym wykorzystaniem wszystko, o czym dowiedział się w związku z wykonywaniem obowiązków zawodowych. Tajemnica adwokacka, w myśl § 19 ust. 2 kodeksu etyki adwokackiej, obejmuje także materiały zgromadzone w aktach adwokackich. Rozwinięciem powyższego zakresu przedmiotowego, ujętego w § 19 ust. 2 tegoż kodeksu jest ust. 3 tego przepisu, tj. że tajemnica adwokacka obejmuje nie tylko wiedzę, jaką posiadł adwokat w czasie świadczenia pomocy prawnej oraz w aktach adwokackich, ale rozciąga się także na wszystkie wiadomości, notatki i dokumenty dotyczące sprawy, uzyskane od klienta oraz innych osób, niezależnie od miejsca, w którym się znajdują. Z kolei ust. 4 kodeksu etyki adwokackiej stanowi, że adwokat zobowiązuje swoich współpracowników i personel oraz wszelkie osoby zatrudnione przez niego w czasie wykonywania działalności zawodowej do przestrzegania obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
2. Zakres podmiotowy tajemnicy adwokackiej w świetle § 19 ust. 4 kodeksu etyki adwokackiej
Zgodnie z § 19 ust. 4 kodeksu etyki adwokackiej, obowiązek przestrzegania tajemnicy adwokackiej dotyczy współpracowników, personelu oraz wszelkich osób zatrudnionych przez adwokata.W konsekwencji, rozróżniając dwie kategorie osób wspomagających adwokataw czasie świadczenia pomocy prawnej,tj. współpracowników i osoby zatrudnione, zasadne jest uznanie, że powyższy przepis nie powinien być interpretowany zawężająco, tj. zakładając, że przez współpracowników i osoby zatrudnione należy rozumieć osoby nie tylko związane z adwokatem stosunkiem pracy7. Wyżej wymieniony przepis kodeksu etyki adwokackiej obejmuje wszystkie osoby, które współpracują lub współdziałają w toku świadczenia usług adwokackich, niezależnie od formy prawnej tej współpracy czy też współdziałania8. Powyższe stwierdzenie znajduje odzwierciedlenie w aktualnym sposobie funkcjonowania kancelarii prawnych, tj. poprzez zatrudnianie osób niezwiązanych z prawem lub też studentów ostatnich lat studiów prawniczych. Przepis ten znajduje zastosowanie także w sytuacji, w której adwokat zleca prace, które wykraczają poza zakres jego kompetencji, np. w przypadku zlecenia wszechstronnej analizy funkcjonowania firmy i jej kondycji finansowej głównemu księgowemu, który wchodzi w posiadanie informacji, jakie uzyskał adwokat w toku świadczenia pomocy prawnej.
Sprawne działanie kancelarii prawnych, które zatrudniają wielu prawników, wymaga odpowiedniej obsługi administracyjnej. Konieczne wydaje się zatrudnienie informatyków, tłumaczy ,księgowych, sekretarek itd. Klient, aby w pełni zaufać adwokatowi i tym samym osobom z nim współpracującym, musi mieć gwarancję poufności przekazywanych informacji. W innym przypadku, w obawie przed ich ujawnieniem mógłby przekazać niepełny obraz sytuacji związany z jego sprawą. W związku z powyższym, aby utrzymaći chronić zaufanie w relacji adwokat-klient, katalog osób zobowiązanych do przestrzegania tajemnicy adwokackiej należy rozumieć bardzo szeroko na gruncie § 19 ust. 4 kodeksu etyki adwokackiej. Rozumienie zakresu podmiotowego w tak szeroki sposób jest zgodne z istotą tajemnicy adwokackiej, bowiem tajemnica ta jest filarem stanowiącym o realnym świadczeniu pomocy prawnej. Służy nie tylko interesom klienta i adwokata, ale także wymiarowi sprawiedliwości oraz dobru publicznemu, zatem nie można dopuścić luk w systemie jej ochrony9. W celu ochrony poufności informacji objętych tajemnicą adwokacką ukształtowała się praktyka zobowiązania na piśmie współpracowników przez adwokata (który przeważnie jest pracodawcą) do zachowania w tajemnicy informacji, jakie uzyskają od niego w toku świadczenia pomocy prawnej.
Należy także zastanowić się czy w takim przypadku klauzula poufności nie jest substytutem tajemnicy adwokackiej dla nie-prawników, którzy posiądą takie informacje. Kodeks etyki adwokackiej nie zawiera norm powszechnie obowiązujących, jako że został uchwalony przez Naczelną Radę Adwokacką, która jest organem samorządu zawodowego10. W związku z powyższym tajemnica adwokacka może obowiązywać tylko członków palestry, tj. adwokatów i aplikantów adwokackich. Jednakże nie oznacza to, że pośrednio nie może mieć wpływu na obowiązki i prawa nie-prawników, którzy weszli w posiadanie informacji objętych tajemnicą adwokacką11.
3. Charakter tajemnicy adwokackiej osób współpracujących z adwokatem w przypadku postępowania karnego
Tajemnica zawodowa jest prawnie chroniona przez art. 180 § 2 kodeksu postępowania karnego12, tj. osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, tajemnicy lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Jednakże czy obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej znajduje się hierarchicznie niżej od możliwości uzyskania materiałów dowodowych w sprawie karnej? Na powyższe pytanie można odnaleźć odpowiedź w uchwale Sądu Najwyższego z 16 czerwca 1994 r.13, w której, jak Sąd Najwyższy słusznie zauważył: „w świetle art. 163 k.p.k.14 osoba obowiązana do zachowania tajemnicy zawodowej ma prawo odmowy zeznań co do okoliczności objętych tajemnicą, natomiast obowiązek złożenia przez nią zeznań i ujawnienia tych okoliczności powstaje tylko i dopiero wtedy, gdy sąd (prokurator) zwolni ją od obowiązku zachowania tej tajemnicy. Takie unormowanie nie pozostawia wątpliwości co do tego, że zasadą powinno być respektowanie prawa do odmowy zeznań, wyjątkiem zaś korzystanie z kompetencji dozwolnienia od obowiązku zachowania tajemnicy.
Nie jest więc obecnie uzasadniona teza, że obowiązek zeznawania w sprawie karnej jest w zasadzie ważniejszy niż obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej”.Jednakże, aby rozważania dotyczące obowiązywania tajemnicy adwokackiej przez osoby współpracujące z adwokatem przenieść na grunt tajemnicy obowiązującej stricte adwokata, należy wnikliwej przeanalizować dany przepis. Ustawodawca w art. 180 §2 k.p.k. ustanowił zakres podmiotowy tajemnicy adwokackiej jako „osoby obowiązane do zachowania tajemnicy adwokackiej”. Użycie sformułowania o takim szerokim zakresie znaczeniowym zamiast użycia precyzyjnego sformułowania jak adwokaci albo aplikanci adwokaccy, daje możliwość do zastosowania ratio legis danej ustawy15. Powyższe rozważania znajdują uzasadnienie w art. 1 ustawy o adwokaturze, tj. że głównym celem adwokata jest udzielanie pomocy prawnej, współdziałanie w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa. Należy także mieć na uwadze, że pomoc prawna świadczona przez adwokata i jego współpracowników na rzecz klienta zbudowana jestna fundamentalnej zasadzie zaufania, tj.adwokat i jego współpracownicy wierzą, że klient przekaże im wszystkie istotne informacje dotyczące sprawy, zaś klient wierzy, że jego informacje pozostaną objęte tajemnicą. Ingerencja w tę fundamentalną wartość, jaką jest zaufanie, bez którego skutecznie świadczona pomoc prawna nie mogłaby być realizowana, stanowiłaby naruszenie art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej16, tj.zasady demokratycznego państwa prawa. Zatem objęcie tajemnicą adwokacką współpracowników adwokata, którzy działając na jego zlecenie weszli w posiadanie wiedzy objętej jego tajemnicą adwokacką jest uzasadnione.
Kolejną ważną kwestią, której nie można pominąć, jest przepis art. 178 pkt 1 k.p.k.w brzmieniu, zgodnie z którym nie wolno przesłuchiwać obrońcy lub adwokata działającego na podstawie art. 245 § 1 k.p.k., co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę. Większość przedstawionej argumentacji dotyczącej art. 180 § 2 k.p.k. znajduje także zastosowanie do art. 178 pkt 1 k.p.k. Jednak w tym przypadku należałoby skupić się na różnicach pomiędzy tymi przepisami. Fundamentalną różnicę stanowi zakres podmiotowy w obu przepisach, tj. w art. 180 § 1 k.p.k., w którym ustawodawca ustanowił bardzo szeroko zakres podmiotowy, zaś w przypadku przepisu art. 178 pkt 1 k.p.k. regulacja ograniczona jest do adwokata lub obrońcy. Jednakże przepis art. 178 pkt 1 k.p.k. nie ustanawia obowiązku zachowania tajemnicy, lecz zawiera bezwzględny zakaz dowodowy z przesłuchania obrońcy w charakterze świadka. Należy stwierdzić, że takim samym bezwzględnym zakazem związany jest współpracownik adwokata-obrońcy, który wszedł w posiadanie informacji objętych tajemnicą obrończą. Pogląd przeciwny mógłby mieć poważne następstwa naruszające bezwzględny charakter tajemnicy obrończej. W konsekwencji stałoby się możliwe, po uzyskaniu stosownego postanowienia sądu, zwalniającego współpracownika adwokata-obrońcy z obowiązku zachowania tajemnicy, która nie miałaby charakteru tajemnicy obrończej, przesłuchanie go co do faktów objętych tajemnicą obrończą, który świadczył pomocą prawną na rzecz oskarżonego. W ten sposób otwarto by drogę do obejścia bezwzględnego zakazu dowodowego z art. 178 pkt 1 k.p.k. W świetle powyższych rozważań nie można pominąć faktu, iż zakaz zawarty w art. 178pkt 1 k.p.k. jest rozwinięciem fundamentalnego prawa każdego człowieka do obrony, ustanowionego w art. 42 § 2 Konstytucji RP, tj. że każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. W związku z powyższym zasadne jest zastosowanie w tym przepisie rozumowania per analogiam do przepisu art. 180 § 2 k.p.k.
Mimo że problematyka obowiązywaniatajemnicy adwokackiej przez współpracownikówadwokata nie została rozpatrzonaprzez sądy, to warto przytoczyć orzecznictwo, w którym linia argumentacyjna pozostaje zbieżna z omawianym zagadnieniem. W wyroku z 25 listopada1993 r.17. Sąd Apelacyjny w Krakowie wyjaśnił, że „Słusznie sąd wojewódzki odmówił przeprowadzenia dowodu z zeznań osoby delegowanej przez prokuratora do obecności przy widzeniu oskarżonego z obrońcą na okoliczność treści rozmowy. Przeprowadzenie takiego dowodu naruszałoby prawo oskarżonego do obrony i stanowiłoby obejście zakazu przesłuchiwania obrońcy co do faktów, o których dowiedział się przy pełnieniu swej funkcji”. Powyższe stanowisko Sądu Apelacyjnego w Krakowie potwierdza tezę, że dopuszczalne jest rozszerzenie tajemnicy obrończej, która jest szczególnym przypadkiem tajemnicy adwokackiej, na osoby posiadające informacje, które uzyskał adwokat w toku świadczenia pomocy prawnej. Zatem tym bardziej zasadne jest uznanie, że zakres podmiotowy, jaki dotyczy tajemnicy adwokackiej może zostać rozszerzony naosoby współpracujące z adwokatem. Sąd biorąc pod uwagę konstytucyjne prawo każdego obywatela do obrony oraz szanując instytucję tajemnicy obrończej, zapobiegł jej obejściu odmawiając przeprowadzenia dowodu z zeznań osoby, która weszła w posiadanie informacji objętych tajemnicą obrończą. Powyższa interpretacja przepisów prawa stanowi poszanowanie instytucji tajemnicy adwokackiej oraz wskazuje cel, jakiemu ma służyć. Przenosząc powyższe rozważania na grunt problematyki niniejszej publikacji należy stwierdzić, że zaprezentowana interpretacja norm prawnych przez Sąd Apelacyjny w Krakowie, zwłaszcza dotycząca podmiotów obowiązanych do zachowania tajemnicy zawodowej, pokrywa się ze stanowiskiem zaprezentowanym przez autora, tj. szerokiego zakresu podmiotowego tajemnicy adwokackiej.
W świetle prowadzonych rozważań należy jednoznacznie stwierdzić, że w procesie karnym współpracownik adwokata-obrońcy, który wszedł w posiadanie informacji objętych tajemnicą obrończą na skutek świadczenia pomocy prawnej, nie może zostać przesłuchany na okoliczności objęte tą tajemnicą, gdyż stanowiłoby to obejście art. 178 pkt 1 k.p.k.
4. Podsumowanie
Instytucja tajemnicy adwokackiej w ocenie autora powinna obowiązywać współpracowników adwokata bez względu na formę prawną jego zatrudnienia lub współpracy z nim. Klient adwokata, aby w pełni zaufać adwokatowi i osobom z nim współpracującym, musi mieć gwarancję poufności przekazywanych informacji. W innym przypadku, w obawie przed ich ujawnieniem mógłby przekazać niepełny lub zniekształcony obraz sytuacji związany z jego sprawą. Regulacje przewidziane w § 19 ust. 4 kodeksu etyki adwokackiej są odzwierciedleniem realiów, w jakich aktualnie funkcjonują kancelarie adwokackie, które coraz częściej zatrudniają osoby spoza palestry. Szerokie rozumienie zakresu podmiotowego tajemnicy adwokackiej przewidzianego w powyższym przepisie kodeksu etyki adwokackiej wydaje się być uzasadnione, zwłaszcza w przypadku dobra publicznego i ogólnego zaufania związanego z tym zawodem. Taki sam wniosek można wysnuć na gruncie procedury karnej, tj. art. 180 § 2 k.p.k.należy rozumieć w taki sposób, że osobą obowiązanymi do zachowania tajemnicy adwokackiej nie są tylko członkowie palestry, lecz także osoby współpracujące z adwokatem w toku świadczenia przez niego pomocy prawnej. Podobnie kształtuje się zagadnienie powołania się na tajemnicę obrończą przez współpracownika adwokata - obrońcy. Zdaniem autora należy jednoznacznie stwierdzić, że w procesie karnym współpracownik adwokata - obrońcy, który wszedł w posiadanie informacji objętych tajemnicą obrończą na skutek świadczenia pomocy prawnej, nie może zostać przesłuchany na okoliczności objęte tą tajemnicą, gdyż stanowiłoby to obejście art. 178pkt 1 k.p.k., który jest rozwinięciem fundamentalnego prawa każdego człowieka do obrony, ustanowionego w art. 42 §2 Konstytucji RP.
________________________________________
1 M. Niedużak, Czy tajemnica adwokacka może obowiązywać tylko adwokatów? Rozważania na gruncie przepisów prawao adwokaturze oraz Kodeksu postępowania karnego, „Palestra” 2010, nr 11-12, s. 150-151.
2 Ustawa z 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. 2018 poz. 1184 z późn. zm.), zwana dalej ustawą o adwokaturze.
3 Zob. Obwieszczenie Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej z 27 lutego 2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstuZbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu, zwanego dalej kodeksem etyki adwokackiej.
4 Ustawa z 1 marca 2018 r., o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (Dz.U. 2018 poz. 723), zwana dalej ustawą o przeciwdziałaniu praniupieniędzy i finansowaniu terroryzmu.
5 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, t.j. Dz.U. 2018 poz. 800 z późn. zm., zwana dalej o.p.
6 Zob. T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2002, s. 35 i n.
7 Zob. H. Izdebski, P. Skuczyński, Etyka prawnicza, stanowisko i perspektywy 2, Wydanie II, Warszawa 2011, s. 266 i n.
8 Ibidem.
9 Tamże, s. 270 i n.
10 M. Niedużak, Czy tajemnica adwokacka może obowiązywać tylko adwokatów? Rozważania na gruncie przepisów prawa o adwokaturze oraz Kodeksu postępowania karnego, „Palestra” 2010, nr 11-12, str. 151 i n.
11 H. Izdebski, P. Skuczyński, Etyka prawnicza…, op. cit., s. 266 i n.
12 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 Nr 89 poz. 555), zwana dalej k.p.k.
13 Uchwała Sądu Najwyższego z 16 czerwca 1994 r., sygn. akt I KZP 5/94, zwana dalej uchwałą z 16 czerwca 1994 r.
14 Aktualnie jest to przepis 180 § 1 k.p.k.
15 M. Niedużak, Czy tajemnica adwokacka…, op. cit.
16 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 Nr 78 poz. 483 z późn. zm.), zwana dalej Konstytucją RP.
17 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 25 listopada 1993 r., sygn. akt II Akr 144/93, zwany dalej wyrokiem z 25 listopada 1993 r.
