1. Wprowadzenie
Nowy model prawny co do zasady należy ocenić pozytywnie, niemniej jednak ocena trzyletniej praktyki jego stosowania wskazuje na potrzebę pewnych modyfikacji dotychczasowych rozwiązań. Potrzebę nowelizacji ustawy dostrzegł także sam ustawodawca, wprowadzając nowe regulacje np. dotyczące kwestii pomocy publicznej2. Podstawową przeszkodą w popularyzacji i powodzeniu procesów restrukturyzacyjnych nie jest niedoskonałe prawo, a czynnik ekonomiczny, jakim jest problem w pozyskaniu źródeł finansowania bieżącej działalności przez restrukturyzowany podmiot. Zdaniem autora niewątpliwie zasadne byłoby zatem wykreowanie instrumentów prawnych zachęcających instytucje finansowe do przygotowania dedykowanych rozwiązań dla przedsiębiorców w kryzysie.
Negatywnie wpływa na upowszechnienie restrukturyzacji także przewlekłość postępowań sądowych, w szczególności drugoinstancyjnych. Widoczną tendencją staje się potrzeba koncentracji postępowań restrukturyzacyjnych w sądach wyspecjalizowanych w prowadzeniu tego typu postępowań i wyłączenie spraw o upadłość konsumencką z właściwości sądów upadłościowych. W pierwszej kolejności – poddając ocenie trzyletni okres obowiązywania prawa restrukturyzacyjnego – należy sięgnąć do założeń, które towarzyszyły twórcom ustawy. Obowiązujące przedtem regulacje, zawarte w Prawie upadłościowym i naprawczym, wymagały dostosowania do zmieniającej się rzeczywistości. Potrzebne były przepisy umożliwiające szybką i wczesną reakcję na pogarszającą się sytuację podmiotu, zanim znajdzie się on w sytuacji skutkującej trwałą niewypłacalnością. Mankamentem dotychczasowych regulacji był brak spójnego systemu motywującego dłużników do wdrożenia postępowań sanacyjnych, aby ich sytuacja nie stała się nieodwracalna.
2. Nowe rozwiązania legislacyjne
2.1. Rozdzielenie postępowania upadłościowegoi restrukturyzacyjnego
O nowym spojrzeniu ustawodawcy świadczy rozdzielenie postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych, jako niezależnych i równorzędnych trybów postępowania. Ustawodawca przyjął założenie, że wniosek o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego nie będzie mógł prowadzić do ogłoszenia upadłości, jak również niepowodzenie postępowania układowego nie będzie automatycznie skutkować upadłością3. Dla oceny przedsiębiorcy przez kontrahentów bezdyskusyjnie istotną różnicąjest występowanie przedsiębiorcy w obrocie rynkowym jako podmiotu w restrukturyzacji niż w upadłości. Kolejną istotną zmianą była modyfikacja definicji legalnej pojęcia niewypłacalności. W poprzednim reżimie prawnym niewypłacalnym był ten, kto nie zapłacił dwóch zobowiązań na rzecz dwóch różnych wierzycieli, bez względu na wysokość zadłużenia czy też przyczyny powstania zaległości. Tak rozumiana niewypłacalność mogła skutkować ogłoszeniem upadłości dłużnika z inicjatywy jednego wierzyciela, nawet jeżeli jego wierzytelność była stosunkowo niewielka i niewspółmierna do wielkości obrotu dłużnika. Zgodnie ze znowelizowanym Prawem upadłościowym4 dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Tak sformułowana definicja odwołuje się do oceny ekonomicznej sytuacji dłużnika, na drugi plan przesuwając formalną stronę pojęcia niewypłacalności. Ustawodawca wprowadził wzruszalne domniemanie, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzymiesiące. Drugą ramą czasową, statuującą stan niewypłacalności dłużnika,jest domniemanie5, zgodnie z którym dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. W tym drugim przypadku uznano, że czasowy stan przewagi zobowiązań nad wartością majątku dłużnika nie powinien stanowić bezwzględnie podstawy ogłoszenia upadłości, gdyż może onwynikać ze specyfiki działalności gospodarczej dłużnika, na przykład na etapie początkowym zakładającym wysoki stopień zaangażowania inwestycyjnego.
2.2. Rola wierzycieli w postępowaniu
Nowe regulacje zakładają zwiększenie wpływu wierzycieli na przebieg postępowania oraz ograniczenie roli sądu i sędziego-komisarza. W poprzednim reżimie prawnym wierzyciele nie mogli skutecznie domagać się powołania radywierzycieli, a sama rada nie była wyposażona w skuteczne instrumenty działania. Wzrost uprawnień rady wierzycieli przejawia się w wyposażeniu jej w nowe uprawnienia, przykładowo może ona doprowadzić do zmiany osoby nadzorcy lub zarządcy6 lub wydać zezwolenie na wykonywanie zarządu zwykłego przez dłużnika7. Rada wierzycieli posiada głos decydujący przy zatwierdzeniu kluczowych czynności dłużnika lub zarządcy, m.in. przeniesienia własności rzeczy lub prawa na zabezpieczenie wierzytelności nieobjętej układem, obciążenia składników masy układowej lub sanacyjnej innymi prawami, zaciągania kredytów lub pożyczek, czy też zawarcia umowy dzierżawy przedsiębiorstwa dłużnika lub jego zorganizowanej części lub innej podobnej umowy.8 Nie ulega wątpliwości, że pozycja wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo jest z założenia uprzywilejowana, niemniej jednak nie powinno być to uprzywilejowanie nieograniczone. W poprzednim reżimie prawnym brak zgody takiego wierzyciela na restrukturyzację mógł skutkować jej niepowodzeniem, ponieważ nawet gdyby zawarto układ z pozostałymi wierzycielami, to po jego zatwierdzeniu można było wszcząć egzekucję wobec dłużnika, a nawet do jej wszczęcia mogło dojść na etapie postępowania. Według nowej regulacji wierzyciel rzeczowy nadal musi wyrazić zgodę na objęcie jego wierzytelności układem we wszystkich czterech postępowaniach restrukturyzacyjnych, jednak wprowadzono od tej zasady odstępstwo przy układzie częściowym9.
Ponadto w postępowaniu sanacyjnym wierzyciele, w tym również rzeczowi, tracą prawo do skierowania egzekucji do majątku dłużnika wchodzącego w skład masy sanacyjnej w okresie prowadzonego postępowania10. Ograniczono także do przedmiotu zabezpieczenia możliwość prowadzenia egzekucji w toku przyspieszonego postępowania układowego oraz postępowania układowego.
2.3. Krajowy Rejestr Zadłużonych
Kolejnym krokiem w umacnianiu funkcjonowania nowego modelu postępowania restrukturyzacyjnego jest utworzenie Krajowego Rejestru Zadłużonych. Państwa członkowskie UE zobowiązały się do prowadzenia na swoim terytorium co najmniej jednego rejestru, w którym mają być ogłaszane informacje o postępowaniach upadłościowych11. Uchwalona6 grudnia 2018 r. ustawa o Krajowym Rejestrze Zadłużonych12 wykonuje ten obowiązek. Powołana ustawa służy jednocześnie materializacji określonego w art. 5 ust. 2 prawa restrukturyzacyjnego obowiązku utworzenia Centralnego Rejestru Restrukturyzacji i Upadłości. Co do zasady przewidziane regulacje mają funkcjonować od 1 grudnia 2020 r.
Krajowy Rejestr Zadłużonych ma być rejestrem prowadzonym przez ministra sprawiedliwości w systemie teleinformatycznym, w którym będą ujawniane dane m.in. o:
1) osobach fizycznych, osobach prawnych oraz jednostkach organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną– wobec których są albo były prowadzone postępowania:
a) restrukturyzacyjne w rozumieniu ustawy Prawo restrukturyzacyjne,
b) upadłościowe lub wtórne postępowania upadłościowe,
c) zakończone prawomocnym orzeczeniem zakazu prowadzenia działalności gospodarczej13,
d) w przedmiocie uznania orzeczeniao wszczęciu zagranicznego postępowania upadłościowego;
2) wspólnikach osobowych spółek handlowych, którzy ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem, jeżeli ogłoszono upadłość spółki, wszczęto wtórne postępowanie upadłościowe wobec spółki lub oddalono wniosek o ogłoszenie upadłości spółki14.
Krajowy Rejestr Zadłużonych stanowić będzie zatem jawne i ogólnodostępne źródło informacji o podmiotach, wobec których wdrożono postępowanie restrukturyzacyjne, a także służyć on będzie wierzycielom poprzez zapewnienie dostępu za pośrednictwem systemu teleinformatycznego do akt postępowań restrukturyzacyjnych oraz upadłościowych.Rejestr ma zapewniać także ujawnienie szerokiego zakresu danych dotyczących toczącego się postępowania restrukturyzacyjnegoi upadłościowego w celu zwiększenia transparentności tych postępowań, jak również ma usprawnić sprawowanie nadzoru przez wierzycielii sędziego-komisarza nad nadzorcą sądowym, zarządcą czy syndykiem. Ustawa z 6 grudnia 2018 r. o Krajowym Rejestrze Zadłużonych wprowadza obowiązek składania w postępowaniu restrukturyzacyjnym oraz w postępowaniu upadłościowym przedsiębiorców wniosków oraz dokumentów drogą elektroniczną, co umożliwi automatyczne przetwarzanie danych przez system teleinformatyczny w celu ich dalszego wykorzystania m.in. w celu automatycznego przeniesienia danych z wniosku złożonego drogą elektroniczną do repertoriów oraz wzorców postanowień sądu i sędziego-komisarza tworzonych w danej sprawie.
Z kolei wprowadzenie jako zasady dokonywanie elektronicznych doręczeń, prowadzenie akt postępowań restrukturyzacyjnych oraz upadłościowych w formie elektronicznej oraz zapewnienie dostępu poprzez stworzenie ogólnodostępnego portalu internetowego ma przyspieszyć komunikację uczestników postępowania z sądem. Akta postępowań upadłościowych i restrukturyzacyjnych prowadzone będą w systemie teleinformatycznym, a ponadto wszystkie orzeczenia będą utrwalane w systemie teleinformatycznym. Pisma i dokumenty składane przez syndyka, nadzorcę sądowego oraz zarządcę będą składane wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Ustawa przewiduje ponadto, że pisma procesowe oraz dokumenty w powyższych postępowaniach będą tworzone i składane z wykorzystaniem formularzy udostępnionych w systemie teleinformatycznym przezministra sprawiedliwości.
3. Rodzaje postępowań naprawczychi ich charakterystyka
Ustawodawca przewidział cztery warianty postępowania naprawczego15:1. postępowanie o zatwierdzenie układu,2. przyspieszone postępowanie układowe,3. postępowanie układowe,4. postępowanie sanacyjne.
3.1. Postępowanie o zatwierdzenie układu
Postępowanie o zatwierdzenie układu jest najprostszym z postępowań restrukturyzacyjnych pod względem czasowym, proceduralnym i stopniem zaangażowania sądu. Dłużnik zachowuje w nim w znacznym stopniu kontrolę nad przedsiębiorstwem, jak i przebiegiem postępowania – dokonuje wyboru nadzorcy układu, przygotowuje projekt propozycji układowych i przeprowadza głosowanie wierzycieli nad treścią układu.Ten tryb postępowania sprawdza się na wczesnym etapie kryzysu przedsiębiorcy, a można go wszcząć, jeżeli suma wierzytelności spornych uprawnionych do głosowania znajduje się na poziomienie wyższym niż 15%16. Rola sądu ogranicza się natomiast do zatwierdzenia przyjętego przez wierzycieli układu. Po przeprowadzeniu głosowania nad układem, dłużnik składa do sądu wniosek o jego zatwierdzenie, załączając sprawozdanie nadzorcy układu, będące podstawą dla oceny możliwości wykonania układu. Sąd w ciągu dwóch tygodni zatwierdza układ, a po uprawomocnieniu się postanowienia w tej sprawie dłużnik odzyskuje wypłacalność i przechodzi do etapu wykonywania układu. Postępowanie o zatwierdzenie układu zezwalana prowadzenie negocjacji z dłużnikiempoza rygorami postępowania sądowegooraz bez zabezpieczenia na majątku dłużnika. Po prawomocnym zatwierdzeniu układu wierzyciel dysponuje narzędziami kontroli nad dłużnikiem poprzez nadzorcę wykonania układu.
W ocenie autora ten tryb postępowania z punktu widzenia wierzyciela ma też pewne mankamenty – dla zatwierdzenia układu wymagana większość kapitałowa wynosi 2/3 wierzycieli uprawnionych do głosowania nad układem – w pozostałych postępowaniach restrukturyzacyjnych większość ta liczona jest odsumy wierzycieli głosujących. Istnieje zatem ryzyko, że układ możenie zostać przyjęty, gdy ponad 1/3 wierzycieli zagłosuje przeciwko lub nie zagłosuje wcale. Drugą wadą jest fakt, że wierzycielom nie przysługują środki odwoławcze w zakresie spisu wierzytelności, który nie stanowi również tytułu egzekucyjnego.
Dla dłużnika plusem postępowania jest możliwość samodzielnego przygotowania propozycji układowych i zbierania głosów wierzycieli przez dłużnika bez udziału sądu. Głosy zbierane są w formie pisemnej bez konieczności udziału notariusza17. Kolejną zaletą jest pozostawienie dłużnikowi uprawnienia do zarządzania majątkiem i dokonywania wszelkich czynności zarządu, również czynności przekraczających zarząd zwykły. Ze względu na poufność postępowania na etapie przedsądowym oraz stosunkowo krótki okres zatwierdzania układu przez sąd, informacja o pogorszeniu sytuacji dłużnika nie jest powszechnie znana, co pozwalana zachowanie jego dobrej renomy na rynku. Z perspektywy dłużnika wadą jest brak ochrony majątku dłużnika przed windykacją, bowiem w postępowaniu o zatwierdzenie układu nie stosuje się przepisów o zabezpieczeniu18, zatem nie można zawiesić egzekucji ani też uchylić zajęć rachunków bankowych. Pozwala to wierzycielom aż do zatwierdzenia układu prowadzić bez ograniczeń ich egzekucję, gdyż dopiero po zatwierdzeniu układu postępowania egzekucyjne ulegają zawieszeniu, a wszczęcie egzekucji jest niedopuszczalne. W trakcie postępowaniana etapie przedsądowym wierzyciele mogę także wypowiadać umowy,np. umowy najmu lub dzierżawy, bądź umowy zapewniające finansowanie. W przypadku spółek kapitałowych jako niekorzystną dla dłużnika należy uznać okoliczność, że wybór nadzorcy układu oraz ustalenie dnia układowego nie ma wpływu na zwolnienie zarządu dłużnika z odpowiedzialności odszkodowawczej. Praktycznym ograniczeniem jest w tym postępowaniu presja czasu – dłużnik ma tylko trzy miesiące od ustalonego dnia układowego na zebranie głosów i przygotowanie wraz z nadzorcą układu wniosku do sądu o zatwierdzenie układu. Przy rozproszonej strukturze wierzytelności dotrzymanie tego terminu może być znacznie utrudnione.
Wnioski de lege ferenda
Mimo uproszczonej i przychylnej dłużnikowi procedury, ten typ postępowanianie cieszy się popularnością, czego przyczyną wydaje się być brak na etapie przedsądowym ochrony dłużnika przed egzekucją ze strony wierzycieli. Zasadne byłoby zatem wprowadzenie takiej ochrony poprzez zawieszenie i zakaz wszczynania nowych egzekucji, jak ma to miejsce po zatwierdzeniu układu19. W celu usprawnienia samego przebiegu postępowania nasuwają się także wnioski o charakterze organizacyjnym– zamiast przesyłki listem poleconym warto wprowadzić możliwość osobistego dostarczania kart do głosowania przez dłużnika do rąk wierzyciela, czy też umocowanie nadzorcy układu do publikacji obwieszczeń przewidzianych w postępowaniu o zatwierdzenie układu na zarządzenie sądu (przekazywane drogą elektroniczną).
3.2. Przyspieszone postępowanie układowe
Przyspieszone postępowanie układowe może być prowadzone, gdy suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem nie przekracza 15%20. Dłużnik może zawrzeć układ z wierzycielami po sporządzeniu i zatwierdzeniu spisu wierzytelności w uproszczonym trybie. Priorytetem w tym postępowaniu jest zawarcie układu w możliwie najkrótszym czasie, dlatego przyjęto w nim szereg ułatwień– sąd powinien podjąć decyzję o otwarciu postępowania w terminie tygodnia od dnia złożenia wniosku21. Otwierając postępowanie w tym trybie sąd wyznacza nadzorcę sądowego, który jest zobowiązany zawiadomić wierzycieli o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego oraz sporządza i przedkłada sędziemu-komisarzowi w terminie dwóch tygodni od dnia otwarcia postępowania: plan restrukturyzacyjny, spis wierzytelności oraz spis wierzytelności spornych22. Zatwierdzenie spisu następuje na zgromadzeniu wierzycieli zwołanym w celu głosowania nad układem, zaś aby przyspieszyć postępowanie wyłączono prawo wierzycieli do składania sprzeciwów. Otwarcie przyspieszonego postępowania układowego co do zasadynie pozbawia dłużnika wykonywania zarządu, z wyjątkiem czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, dlaktórych konieczne jest uzyskanie zgody nadzorcy sądowego23.
Wierzyciele znacznie szybciej uzyskują decyzję w przedmiocie przyjęcia i zatwierdzenia układu, a zatem szybciej mogą oczekiwać efektów wdrożenia układu lub w razie negatywnej oceny sytuacji dłużnika podjąć zawieszone postępowania egzekucyjne. Postępowania egzekucyjne dotyczące wierzytelności nieobjętych z mocy prawa układem mogą zostać zawieszone na okres 3 miesięcy, a wierzyciel zabezpieczony rzeczowo na majątku dłużnika może po upływietego okresu prowadzić egzekucję wyłącznie z przedmiotu zabezpieczenia.
Jako wadę wskazać należy niemożność wniesienia sprzeciwu co do umieszczenia wierzytelności w spisie wierzytelności, co powoduje, że wierzyciel nie ma prawa kwestionować jej wysokości lub pominięcia. Z chwilą otwarcia postępowania dłużnik zyskuje ochronę majątku w postaci zawieszenia postępowań egzekucyjnych dotyczących wierzytelności objętych z mocy prawa układem, a ich wszczęcie po otwarciu postępowania jest niedopuszczalne.
Pozytywnie należy natomiast ocenić możliwość wyrażenia ex post przez nadzorcę zgody na czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, co eliminuje ryzyko zatorów decyzyjnych w toku bieżącej działalności.
Wnioski de lege ferenda
Podsumowując dotychczasowe doświadczeniaw zakresie przyspieszonegopostępowania układowego nasuwająsię wnioski na przyszłość. W pierwszej kolejności zasadne wydaje się wydłużenie dotychczas dwutygodniowego terminu na sporządzenie i przedłożenie sędziemu-komisarzowi spisu wierzytelności, celem zapewnienia wierzycielom szansy dokładnego rozeznania wysokościi stanu wierzytelności. W przyspieszonym postępowaniu układowym wierzycielenie mogą skorzystać z instytucji sprzeciwu, a zastrzeżenia sygnalizowane przez wierzycieli mogą znaleźć swoje uzewnętrznienie dopiero na zgromadzeniu wierzycieli, kiedy składany jest zaktualizowany spis wierzytelności.
Celem weryfikacji zdolności płatniczych dłużnika praktycznym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie obowiązku uiszczenia przez dłużnika zaliczki przy wydaniu postanowienia o otwarciu przyspieszonego postępowania układowego w wysokości pozwalającej na pokrycie kosztów postępowania. Zasadne byłoby także uregulowanie „losu” postępowań egzekucyjnych w sytuacji, w której wierzyciel zabezpieczony rzeczowo na majątku dłużnika prowadzi egzekucję również ze składników majątku niebędących przedmiotem zabezpieczenia.
3.3. Postępowanie układowe
Postępowanie układowe służy przeprowadzeniu restrukturyzacji przedsiębiorstwa dłużnika, który nie spełnia kryteriów do wszczęcia wobec niego dwóch wymienionych powyżej postępowań. Może być ono wszczęte wobec dłużnika, którego zobowiązania sporne uprawniające do głosowania nad układem przekraczają 15% ogólnej sumy jego zobowiązań24. Postępowanie układowe, z uwagi na trudniejszą sytuację dłużnika, trwa dłużej niż postępowania opisane powyżej. Złożenie wniosku o otwarcie postępowania układowego umożliwia zawieszenie postępowań egzekucyjnych prowadzonych wobec dłużnika i uchylenie zajęć jego rachunków bankowych przed jego rozpoznaniem przez sąd. Otwarcie postępowania układowego uzależnione jest uprawdopodobnieniem przez dłużnika, że jest on zdolny do zaspokajania kosztów postępowania oraz zobowiązań powstałych po jego otwarciu. W tym celu dłużnik musi wykazać, że posiada środki pozwalające na pokrycie tych wydatków lub też osiąga albo będzie osiągać przychody, które to umożliwią, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w danych dotyczących działalności dłużnika25.
Z chwilą otwarcia postępowania układowego majątek dłużnika staje się masą układową, a dłużnik nie ma możliwości zaspokajania zobowiązań objętych układem, ani obciążania swojego majątku. Co do zasady dłużnik zachowuje zarząd nad własnym majątkiem, ale pod kontrolą nadzorcy sądowego. Sąd może jednak powołać zarządcę w przypadku naruszenia przez dłużnika obowiązującego prawa w zakresie sprawowania zarządu, niewykonywania poleceń sędziego-komisarza lub zarządcy albo gdy oczywistejest, że sposób wykonywania zarządu nie gwarantuje wykonania układu w przyszłości. Po otwarciu postępowania układowego nadzorca w terminie trzydziestu dni sporządza spis inwentarza, który służy ustaleniu składu masy układowej orazoszacowaniu wartości składników masy. W tym samym terminie nadzorca składa plan restrukturyzacyjny i spis wierzytelności. Wierzyciele mają realny wpływ na przebieg postępowania w ramach rady wierzycieli26. Sędzia-komisarz może powołać radę wierzycieli z urzędu, na wniosek dłużnika lub co najmniej trzech wierzycieli lub wierzyciela albo wierzycieli mających łącznie co najmniej jedną piątą część sumy wierzytelności. Zadaniem rady jest kontrola czynności nadzorcy sądowego oraz udzielanie zgody na dokonanie czynności, które mogą być dokonane tylko za zezwoleniem rady wierzycieli. Rada wierzycieli wydaje równieżopinie na żądanie sędziego-komisarza, nadzorcy sądowego albo dłużnika. Istotną zaletą postępowania układowego jest pozostawienie co do zasady zarządu nad przedsiębiorstwem w rękach dłużnika, ograniczając ryzyko przekazania go przez sąd w ręce zarządcy do sytuacji ekstremalnych. Korzystne dla dłużnika jest zawieszenie postępowania egzekucyjnego dotyczącego wierzytelności objętych układem z chwilą otwarcia postępowania układowego oraz zakaz wszczynania nowych egzekucji.
Wnioski de lege ferenda
W postępowaniu układowym krytycznie należy zdaniem autora ocenić sposób finansowania nadzorcy sądowego, który może pobierać wynagrodzenie (w formie zaliczek) dopiero po zatwierdzeniu spisu wierzytelności, co oznacza wielomiesięczne oczekiwanie na wynagrodzenie. Wskazane byłoby, aby na przyszłość nadzorca sądowy mógł otrzymać zaliczkę z chwilą złożenia spisu wierzytelności, a nie dopiero po jego zatwierdzeniu przez sędziego-komisarza27.
3.4. Postępowanie sanacyjne
Z czterech postępowań restrukturyzacyjnych postępowanie sanacyjne jest najbardziej radykalne dla dłużnika i najbliższe postępowaniu upadłościowemu. Jako jedyne może być wszczęte wbrew woli dłużnika28, co mamiejsce na wniosek wierzyciela osobistego w wypadku niewypłacalnych osób prawnych. Jego założeniem jest zawarcie układu z wierzycielami, jednak przy użyciu instrumentów typowych dla postępowania upadłościowego. Przykładem takiego instrumentu jest co dozasady pozbawienie dłużnika zarządu nad własnym majątkiem, choć należy wspomnieć, że istnieje, za zgodą sądu, możliwość pozostawienia w ręku dłużnika zarządu zwykłego. Kolejnym rozwiązaniem bliskim postępowaniu upadłościowemu jest możliwość zbywania majątku zbędnego w stanie wolnym od obciążeń29, co przyspiesza sprzedaż takiego majątku i nie narusza praw wierzycieli rzeczowych. Instrumentem ułatwiającym rozwiązanie obciążających dłużnika zobowiązań kontraktowych jest możliwość odstępowania od umów wzajemnych bez względu na określony w nich tryb zmierzający do wcześniejszego rozwiązania danego kontraktu.
Postępowania sądowe, administracyjne, sądowo administracyjne i przed sądami polubownymi dotyczące masy sanacyjnej mogą być wszczęte i prowadzone wyłącznie przez zarządcę albo przeciwko niemu30. Zarządca prowadzi te postępowania w imieniu własnym na rzecz dłużnika – jest tzw. stroną zastępczą. Zasady zastępowania dłużnika przez syndyka i zarządcę sanacyjnego w danym postępowaniu są przy tym takie same31, a zatem orzecznictwo i stanowisko doktryny dotyczące funkcji syndyka mogą być w pełni wykorzystane przy wyjaśnianiu roli zarządcy w postępowaniu sanacyjnym32.
Warto w związku z tym przywołać wyrok Sądu Najwyższego z 16 stycznia 2009 r.33, w uzasadnieniu którego wyjaśniono, że podstawienie procesowe syndyka w miejsce upadłego jest podstawieniem bezwzględnym, przy którym legitymację procesową ma tylko podmiot podstawiony. W doktrynie natomiast podnosi się, że w toczącym się postępowaniu sądowym lub administracyjnym syndyk jest stroną w znaczeniu formalnym (procesowym), w znaczeniu materialnym natomiast stroną jest sam dłużnik34. Postępowanie sanacyjne co do zasady powinno trwać nie dłużej niż rok, choć specyficzna sytuacja dłużnika może wymagać dłuższego postępowania. Określenie granic czasowych postępowaniasanacyjnego i przyznanie mu w tym czasie ochrony przed egzekucją miało nacelu doprowadzenie przedsiębiorstwa dłużnika do kondycji finansowej gwarantującej poniesienie kosztów układu w momencie jego zatwierdzenia. Działania przewidziane w planie restrukturyzacyjnym mają umożliwić takie przemodelowanie stosunków prawnych łączących dłużnika, by przywrócić mu zdolność do regulowania zobowiązań.
Postępowanie sanacyjne wyposaża dłużnika w radykalne instrumenty prawne, pozwalające mu na odstąpienie od niekorzystnych dla niego kontraktów bez względu na określony w nich tryb zmierzający do wcześniejszego rozwiązania danego kontraktu35, jak również rozwiązanie umów o pracę także z pracownikami podlegającymi ochronie przed wypowiedzeniem, np. w okresie przedemerytalnym. Korzystnym dla dłużnika rozwiązaniem jest możliwość sprzedaży składników majątku dłużnikaw stanie wolnym od obciążeń, co ułatwia zbycie zbędnych składników majątku. Możliwość ubezskutecznienia czynności prawnych dokonanych przez dłużnika w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku sanacyjnego, np. ustanowienia zabezpieczeń na jego majątku mimo braku bezpośredniego związku z otrzymaniem przez dłużnika świadczenia, służy uwolnieniu majątku dłużnika z niekorzystnych i nadmiernych zabezpieczeń. Należy jednak wskazać na drugą stronę medalu – utratę pełnej kontroli nad przedsiębiorstwem poprzez pozbawienia lub radykalne ograniczenie zarządu własnego dłużnika. Z kolei niedopuszczalność egzekucji wywołuje obawę przed współpracą z dłużnikiemi wymusza rozwiązania ostrożnościowe przykładowo w postaci przedpłat, co utrudnia bieżące funkcjonowanie przedsiębiorstwa dłużnika, czy też pozyskanie finansowania w formie kredytu czy pożyczki. Decydująca rola w postępowaniu sanacyjnym spoczywa w rękach wierzycieli, którzy na zgromadzeniu podejmują uchwałę o przyjęciu lub odrzuceniu układu36. Do nich należy zatem decyzja, w jakim kształcie zostanie przyjęty układ, mogą więc oni w sposób wiążący kształtować jego brzmienie.
Wniosk ide lege ferenda
Dokonując oceny dotychczasowych rozwiązań w zakresie postępowania sanacyjnego nasuwa się sugestia, aby zlikwidować obowiązek uzyskania zgody sędziego-komisarza37 na sprzedaż składnika majątku przewidzianą w planie restrukturyzacyjnym, jeśli został on już zatwierdzony przez sędziego-komisarza, aby sąd nie powielał swoich czynności. Korzystne byłoby także w opinii autora wprowadzenie możliwości przedłużenia w miarę potrzeby terminu na sporządzenie spisu wierzytelności (aktualnie jest to 30 dni), aby ten dokument będący podstawą przeprowadzenia głosowania na zgromadzeniu czy ustalenia zakresu objęcia układem, został sporządzony rzetelnie i dokładnie,co ograniczy ryzyko sprzeciwów i w efekcie przyspieszy postępowanie38.
4. Charakterystyka postępowań restrukturyzacyjnych w latach 2016-2019
Postępowanie restrukturyzacyjne– zmierzające do zapobiegnięcia ogłoszeniu upadłości dłużnika przez umożliwienie mu restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami, zostało faktycznie wdrożone od 2016 r. Dokonując podsumowania funkcjonowania nowych rozwiązań w latach 2016-2018, przedstawiono poniżej analizę rodzaju i ilości wszczynanych postępowań, a także charakterystykę uczestniczących w nich podmiotów oraz uwarunkowań lokalnych.
4.1. Liczba postępowań wszczynanych w poszczególnych latach39
W 2015 r. opublikowano w Monitorze Sądowym i Gospodarczym 7 354 ogłoszeń, w tym 750 o upadłości przedsiębiorcówi 2 112 dotyczących upadłości konsumenckiej. W 2016 r. zamieszczono w Monitorze Sądowym i Gospodarczym15 265 ogłoszeń związanych z toczącymi się postępowaniami upadłościowymi lub restrukturyzacyjnymi, w tym 4 434 dotyczyły ogłoszenia upadłości konsumenckiej,606 – upadłości przedsiębiorców, a 212 – otwarcia postępowania układowego lub sanacyjnego w ramach postępowania restrukturyzacyjnego. W 2017 r. opublikowano 23 995 ogłoszeń związanych z toczącymi się postępowaniami upadłościowymi lub restrukturyzacyjnymi, w tym 5 535 dotyczyło ogłoszenia upadłości konsumenckiej, 591 – upadłości przedsiębiorców, a 348– rozpoczęcia postępowania restrukturyzacyjnego. W 2018 r. ukazało się w Monitorze Sądowym i Gospodarczym29 218 ogłoszeń związanych z toczący misię postępowaniami upadłościowymi, w tym 6 570 dotyczyło ogłoszenia upadłości konsumenckiej, 615 – upadłościprzedsiębiorców, a 465 – rozpoczęcia postępowania restrukturyzacyjnego. Do28 lutego 2019 r. opublikowano w Monitorze Sądowym i Gospodarczym 5 449 ogłoszeń związanych z toczącymi się postępowaniami upadłościowymi, w tym1 207 dotyczyło ogłoszenia upadłości konsumenckiej, 116 – upadłości przedsiębiorców,a 76 – rozpoczęcia postępowania restrukturyzacyjnego.
Na podstawie analizy danych statystycznych (patrz wykres nr 1 i tabela nr 1) obserwujemy tendencję wzrostową w ilości wszczynanych postępowań restrukturyzacyjnych, co świadczy o rosnącym zainteresowaniu tym trybem postępowania.
Wykres nr 1 – porównanie liczby wszczynanych postępowań upadłościowych i restrukturyzacyjnych w latach 2015-2018
Tabela nr 1 – liczba wszczynanych postępowań wobec przedsiębiorców w kryzysie w latach 2015-2019
4.2. Analiza danych statystycznych za 2016 r.
W pierwszym roku obowiązywania nowych regulacji wszczęto 216 postępowań restrukturyzacyjnych (patrz tabela nr 2), w których dłużnicy najczęściej występowali o restrukturyzację w ramach przyspieszonego postępowania układowego.
Tabela nr 2 – rodzaje postępowań restrukturyzacyjnych wszczynanych w 2016 r.
Natomiast z analizy struktury własnościowej podmiotów korzystających z postępowania restrukturyzacyjnego wynika (patrz tabela nr 3), że w 2016 r. najwięcej wszczętych postępowań dotyczyło spółek z o.o. i przedsiębiorców prowadzących indywidualną działalność gospodarczą.
Tabela nr 3 – liczba wszczynanych w 2016 r. postępowań ze względu na strukturę własnościową restrukturyzowanych podmiotów
Z kolei analiza podmiotów wszczynających w 2016 r. postępowanie restrukturyzacyjne pod względem przedmiotu ich działalności (działy gospodarki) wskazuje, że najwięcej postępowań (patrz tabela nr 4) dotyczyło podmiotów, które prowadziły działalność budowlaną, przetwórstwo przemysłowe i handel. Wynika to z jednej strony z największej popularności tych działów gospodarki, ale z drugiej świadczy też o skali ryzyka związanego z daną branżą.
Tabela nr 4 – liczba wszczynanych w 2016 r. postępowań ze względu na klasyfikację PKD
4.3. Analiza danych statystycznych za 2017 r.
W 2017 r., tak jak w poprzednim, dłużnicy najchętniej występowali o restrukturyzację (patrz tabela nr 5) w ramach przyspieszonego postępowania układowego.
Tabela nr 5 – rodzaje postępowań restrukturyzacyjnych wszczynanych w 2017 r.
Analiza struktury własnościowej podmiotów korzystających z postępowania restrukturyzacyjnego w 2017 r. obrazuje (patrz tabela nr 6), że najwięcej wszczętych postępowań dotyczyło spółek z o.o. oraz przedsiębiorców prowadzących indywidualną działalność gospodarczą.
Tabela nr 6 – liczba wszczynanych w 2017 r. postępowań ze względu na strukturę własnościową restrukturyzowanych podmiotów
Co do działów gospodarki, to najwięcej postępowań (patrz tabela nr 7) dotyczyło restrukturyzowanych podmiotów, które zajmowały się przetwórstwem przemysłowym i handlem.W porównaniu z 2016 r. zmniejszyła się liczba restrukturyzowanych podmiotów z branży budowlanej, co odzwierciedla poprawę sytuacji w tym sektorze.
Tabela nr 7 – liczba wszczynanych w 2017 r. postępowań ze względu na klasyfikację PKD
4.4. Analiza danych statystycznych za 2018 r.
W 2018 r. bezapelacyjnie najpopularniejszym rodzajem postępowania (patrz tabela nr 8) było przyspieszone postępowanie układowe.
Tabela nr 8 – rodzaje postępowań restrukturyzacyjnych wszczynanych w 2018 r.
Analiza struktury własnościowej podmiotów korzystających z postępowania restrukturyzacyjnego wskazuje (patrz tabelanr 9), że w 2018 r. najwięcej wszczętych postępowań dotyczyło przedsiębiorców prowadzących indywidualną działalność gospodarczą i spółek z o.o. W poprzednich latach prym wiodły spółki z o.o.; w 2018 r. można było zaobserwować wyhamowanie tej tendencjii rosnącą liczbę wniosków o restrukturyzację przedsiębiorców indywidualnych.
Tabela nr 9 – liczba wszczynanych w 2018 r. postępowań ze względu na strukturę własnościową restrukturyzowanych podmiotów
Najwięcej wszczynanych w 2018 r. postępowań, analogicznie jak w 2017 r., dotyczyło restrukturyzowanych podmiotów (patrz tabela nr 10), które zajmowały się przetwórstwem przemysłowym i handlem. Na podobnym poziomie kształtowała się liczba restrukturyzowanych podmiotów z branży budowlanej, co odzwierciedla stabilizację sytuacji w tym sektorze.
Tabela nr 10 – liczba wszczynanych w 2018 r. postępowań ze względu na klasyfikację PKD
W 2018 r. najwięcej postępowań restrukturyzacyjnych rozpoczęto w województwie wielkopolskim (17,85%) i mazowieckim (15,05%), a na trzecim miejscu znalazło się województwo śląskie(12,04%). Podobnie było w 2017 r. (województwo mazowieckie 16,67%, województwo śląskie 14,08%), natomiast w 2016 r. na czele były pod tym względem województwa: mazowieckie (18,4%) i śląskie (17,92%).
Nowe prawo restrukturyzacyjne obowiązuje od 1 stycznia 2016 r. Podsumowując trzyletni okres obowiązywania ustawy należy pozytywnie ocenić wdrożenie rozwiązań umożliwiających prowadzenie restrukturyzacji jako formy poprawy sytuacji przedsiębiorcy w kryzysie. Postępowanie restrukturyzacyjne stało się konkretną alternatywą dla upadłości układowej40. Wśród rozwiązań legislacyjnych jako wyjątkowo trafne należy ocenić odejście od obowiązku zgłaszania wierzytelności i powierzenie zadania sporządzenia spisu wierzytelności zarządcy lub nadzorcy sądowemu we współpracy z dłużnikiem. Pozwoliło to na znaczne przyspieszenie ustalenia stanu wierzytelności przy zapewnieniu z jednej strony aktywnej roli dłużnika, a z drugiej– bieżącej kontroli ze strony zarządcy lub nadzorcy. Zaskakujące wydaje się małe zainteresowanie dłużników postępowaniem o zatwierdzenie układu, którego przyczyn można dopatrywać się w braku ochrony dłużnika przed windykacją, dlatego należałoby zastanowić się nad wprowadzeniem terminowego okresu ochronnego także i w tym rodzaju postępowania.
Podstawową przeszkodą w powodzeniu procesów restrukturyzacyjnych jest jednak element ekonomiczny – trudność w pozyskaniu źródeł finansowania bieżącej działalności przez restrukturyzowany podmiot. Instytucje rynku finansowego są bowiem bardzo ostrożne w zamiarach finansowania podmiotów w trakcie restrukturyzacji, oceniając wysoko ryzyko związane z takim przedsięwzięciem. Drugim elementem wpływającym negatywnie na atrakcyjność procesów restrukturyzacyjnych jest przewlekłość postępowania sądowego. Nowe regulacje zawierają pewne rozwiązania praktyczne, mające poprawić dynamikę postępowania: szereg terminów instrukcyjnych dla sądu i sędziego-komisarza oraz terminów procesowych dla nadzorcy i zarządcy, czy też powiązanie wynagrodzenia nadzorcy i zarządcy z szybkością postępowania. Mimo pozytywnej oceny wprowadzonych rozwiązań nie wpłynęły one jednak na znaczącą i satysfakcjonującą poprawę dynamiki prowadzonych postępowań. Pogodzenie szybkości postępowania i wysokiego poziomu merytorycznego może być osiągnięte poprzez standaryzowanie powtarzalnych czynności41, jak również skuteczne wdrożenie rozwiązań teleinformatycznych. Zauważalne są dysproporcje pomiędzy poszczególnymi sądami, z których część jest w stanie dotrzymywać terminów instrukcyjnych42, szczególnie na etapie wszczęcia postępowania, mając na względzie nakaz rozpoznawania wniosków restrukturyzacyjnych w trybie pilnym, wynikający z regulaminu urzędowania sądów powszechnych.
Przewlekłość postępowania jest szczególnie odczuwana na etapie postępowań odwoławczych, gdyż o ile przeciętny okres trwania postępowań pierwszoinstancyjnych (szczególnie przyspieszonego postępowania układowego) jest satysfakcjonujący, to dynamika postępowania ulega spowolenieniu na etapie procedur odwoławczych. Postulowaną tendencją staje się koncentracja postępowań restrukturyzacyjnych w największych sądach, wyspecjalizowanych w prowadzeniu tego typu postępowań. Drugim, niemniej istotnym postulatem, jest wyłączenie z właściwości sądów upadłościowych na rzecz sądów cywilnych sprawo upadłość konsumencką, które ze względu na swój masowy charakter absorbują sąd upadłościowy, w znaczący sposób opóźniając jego działania w sprawach restrukturyzacyjnych przedsiębiorców.
Reasumując, po upływie trzech lat obowiązywania prawa restrukturyzacyjnego jego efekty należy ocenić pozytywnie, wskazując,że w latach 2016-2018 zawarto więcej układów (263) niż w latach 2003-2015, czyli w okresie funkcjonowania ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Powodzenie dalszego procesu upowszechniania instytucji restrukturyzacji zależeć będzie od sprawnego wdrożenia instrumentów teleinformatycznych,w szczególności Krajowego Rejestru Zadłużonych, jak również poprawy dynamiki postępowań sądowych.
______________________________________________________________________
1 Ustawa z 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne; t.j. Dz.U. 2019 poz. 243, zwana dalej p.r.
2 Zmiany wprowadzone na podstawie art. 1 ustawy z 10 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy - Prawo restrukturyzacyjne,ustawy - Kodeks postępowania administracyjnego oraz ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności, Dz.U. 2018 poz. 149.
3 Art. 11-13 p.r.
4 Art. 11 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe, t.j. Dz.U. 2019 poz. 498, zwanej dalej p.u.
5 Przewidziane w art. 11 ust. 2 p.u.
6 Art. 133 ust. 2 p.r.
7 Art. 133 ust. 1 p.r.
8 Art. 129 p.r.
9 Art. 181 p.r.
10 Art. 312 p.r.
11 Art. 24 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 z 25 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego, Dz.Urz. UE L 141z 5 czerwca 2015 r.
12 Dz.U. 2019 poz. 55.
13 O którym mowa w art. 373 ust. 1 p.u.
14 Na podstawie art. 13 ust. 1 lub 2 p.u.
15 Art. 2 p.r.
16 Art. 3 ust. 2 p.r.
17 Art. 210 p.r.
18 Art. 226 p.r.
19 Zimerman Filipiak RESTRUKTURYZACJA: Restrukturyzacje w Polsce w latach 2016-2017. Raport na dwulecie funkcjonowania prawa restrukturyzacyjnego, SPOTDATA2018, s. 24.
20 Art. 3 ust. 3 pkt 2 p.r.
21 Art. 232 ust. 2 p.r.
22 Art. 233 p.r.
23 Art. 239 p.r.
24 Art. 3 ust. 4 pkt 2 p.r.
25 Art. 266 p.r.
26 Art. 121-139 p.r.
27 Zimerman Filipiak RESTRUKTURYZACJE, op. cit., s. 28.
28 Art. 283 p.r.
29 Per analogiam, jak w postępowaniu upadłościowym.
30 Zgodnie z art. 311 ust. 1 p.r.
31 Por. art. 144 ust. 1-3 p.u. i art. 311 ust. 1 i 2 p.r.
32 S. Gurgul, Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 1274-1275.
33 Sygn. akt. III CSK 244/08, publ. LEX nr 523687.
34 W. Broniewicz, Stanowisko syndyka masy upadłości w procesach z jego udziałem, PiP 1993, z. 2, s. 45.
35 Art. 298 p.r.
36 Art. 321 p.r.
37 W trybie art. 323 p.r.
38 Zimerman Filipiak RESTRUKTURYZACJE, op. cit., s. 31.
39 Dane statystyczne pochodzą ze strony Centralnego Ośrodka Informacji Gospodarczej: https://www.coig.com.pl/lista-upadlosci-firm.php.
40 M. Chruściak i in., Restrukturyzacja finansowa przyjazna dla biznesu, Rekomendacja Europejskiego Kongresu Finansowego 2018, s. 1.
41 C. Zalewski, Sprawność postępowania upadłościowego – uwagi praktyczne, „Doradca restrukturyzacyjny” nr 5/2016, s. 11.
42 Np. sądy w Warszawie, Poznaniu i Wrocławiu.
