Wprowadzenie Przepis art. 15c ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej u.p.d.o.p.)2, bo o nim tu mowa, ustanawia kwotę limitu tzw. kosztów finansowania dłużnego, jakie mogą podlegać zaliczeniu do kosztów uzyskania przychodów. Przepis ma zastosowanie do wszystkich podatników, mających nieograniczony obowiązek podatkowy, a nie tylko do podatników finansowanych przez podmioty powiązane. Przepis ma charakter powszechny i nie jest regulacją stosowaną opcjonalnie. Znajduje zastosowanie do kosztów finansowania od podmiotów niepowiązanych oraz kosztów finansowania wewnątrzgrupowego (od podmiotów powiązanych) wykazanych jako koszt uzyskania przychodów na zasadach ogólnych, zgodnie z ich kwalifikacją podatkową.
Od 1 stycznia 2019 roku przepis ten ma już definitywnie zastąpić uchylone przepisy art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61, regulujące dotychczas instytucję tzw. cienkiej lub niedostatecznej kapitalizacji3. W praktyce stosowania tej regulacji pojawia się wiele wątpliwości dotyczących zakresu pojęcia „koszty finansowania dłużnego”. Podatnicy mają problem z ustaleniem, jaki katalog wydatków stanowiących koszty uzyskania przychodów może potencjalnie podlegać ograniczenia na podstawie art. 15c updop. Niniejsza publikacja ma na celu usunięcie przynajmniej części z tych wątpliwości.
Koszty finansowania dłużnego w ustawie krajowej
Zgodnie z treścią art. 15c ust. 1 u.p.d.o.p., podatnicy (rezydenci, przyp. wł. Autora) są obowiązani wyłączyć z kosztów uzyskania przychodów koszty finansowania dłużnego w części, w jakiej nadwyżka kosztów finansowania dłużnego przewyższa 30% kwoty odpowiadającej nadwyżce sumy przychodów ze wszystkich źródeł przychodów pomniejszonej o przychody o charakterze odsetkowym nad sumą kosztów uzyskania przychodów pomniejszonych o wartość zaliczonych w roku podatkowym do kosztów uzyskania przychodów odpisów amortyzacyjnych, o których mowa w art. 16a-16m, oraz kosztów finansowania dłużnego nieuwzględnionych w wartości początkowej środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej. Przez „nadwyżkę kosztów finansowania dłużnego”, stosownie do treści art. 15c ust. 3, uważa się kwotę, o jaką poniesione przez podatnika koszty finansowania dłużnego, podlegające zaliczeniu do kosztów uzyskania przychodów w roku podatkowym, przewyższają uzyskane przez podatnika w tym roku podatkowym podlegające opodatkowaniu przychody o charakterze odsetkowym.
Stosownie do treści przepisu art. 15c ust. 12 u.p.d.o.p., przez koszty finansowania dłużnego rozumie się wszelkiego rodzaju koszty związane z uzyskaniem od innych podmiotów, w tym od podmiotów niepowiązanych, środków finansowych i z korzystaniem z tych środków, w szczególności odsetki, w tym skapitalizowane lub ujęte w wartości początkowej środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej, opłaty, prowizje, premie, część odsetkową raty leasingowej, kary i opłaty za opóźnienie w zapłacie zobowiązań oraz koszty zabezpieczenia zobowiązań, w tym koszty pochodnych instrumentów finansowych, niezależnie na rzecz kogo zostały one poniesione.
Przepis nie zawiera katalogu zamkniętego wydatków uznawanych za koszty finansowania dłużnego. Należą do nich wszelkie koszty związane z uzyskaniem od innych podmiotów środków finansowych oraz koszty związane z korzystaniem tych środków. Każdorazowo o tym, czy dany koszt stanowi „koszt finansowania dłużnego” decydować będzie, czy jest to „koszt związany z uzyskaniem środków finansowych i z korzystaniem z nich”. Użyte sformułowanie „w szczególności” oznacza oczywiście przykładowe wyliczenie wydatków zaliczanych do kosztów uzyskania przychodów i kwalifikowanych do kategorii „kosztów finansowania dłużnego”.
W stosunku do poprzednich przepisów regulujących niedostateczną kapitalizację, w tym metody alternatywnej z art. 15c u.p.d.o.p. w wersji obowiązującej do 31 grudnia
2017 r., koszty finansowania dłużnego zostały znacznie poszerzone. Zalicza się do nich, oprócz standardowych odsetek, prowizji i opłat z tytułu pożyczek lub kredytów, również odsetki ujęte w wartości początkowej środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej, a także odsetki od raty leasingowej.
Także koszty gwarancji i innych zabezpieczeń związanych z uzyskaniem finansowania, czy też koszty pochodnych instrumentów finansowych, przedsiębiorca będzie zobowiązany uwzględnić w kwocie ogólnej z tytułu finansowania dłużnego.
Koszty finansowania zewnętrznego w przepisach unijnych
Komentowany przepis jest w założeniu implementacją art. 2 pkt 1) Dyrektywy ATAD, dlatego odwołanie się do tego przepisu unijnego pozwala bardziej zrozumieć treść i cel regulacji krajowej. Jakkolwiek przedmiotowa Dyrektywa posługuje się terminem „kosztów finansowania zewnętrznego”, to w swoim założeniu jej odpowiednikiem jest użyty w ustawie krajowej termin „koszty finansowania dłużnego”. Ustawodawca przyjął nazwę „finansowanie dłużne” niewystępującą w dotychczasowych przepisach. Finansowanie dłużne związane jest z kapitałem obcym, które podmiot pozyskał w celu prowadzenia działalności gospodarczej, w przeciwieństwie do kapitału własnego wniesionego przez właścicieli, którzy uzyskują prawo do zarządzania i do wypracowanego zysku w ramach posiadanego udziału.
Zgodnie z treścią art. 2 pkt 1) Dyrektywy ATAD, przez „koszty finansowania zewnętrznego” rozumie się wydatki z tytułu odsetek od wszystkich form zadłużenia, inne koszty ekonomicznie równoważne odsetkom i wydatki poniesione w związku z pozyskiwaniem finansowania, zgodnie z definicją w prawie krajowym, w tym – choć nie tylko – płatności w ramach pożyczek partycypacyjnych, odsetki kalkulacyjne z tytułu takich instrumentów, jak obligacje zamienne i obligacje zerokuponowe, kwoty w ramach alternatywnych uzgodnień dotyczących finansowania, takich jak finansowanie typu islamskiego, element odsetkowy finansowania w przypadku płatności z tytułu leasingu finansowego, odsetki skapitalizowane, ujęte w wartości bilansowej danego składnika aktywów, lub amortyzacja skapitalizowanych odsetek, kwoty określane przez odniesienie do zwrotu z finansowania w ramach zasad dotyczących ustalania cen transferowych, w stosownych przypadkach, kwoty odsetek nominalnych w ramach instrumentów pochodnych lub uzgodnień dotyczących zabezpieczenia związanych z finansowaniem zewnętrznym, zśxktórego korzysta dany podmiot, określone zyski i straty z tytułu różnic kursowych wynikające z zaciągniętych pożyczek i instrumentów związanych z pozyskiwaniem finansowania, opłaty gwarancyjne związane z uzgodnieniami dotyczącymi finansowania, opłaty związane z uzgodnieniami i podobne koszty związane z zaciąganiem pożyczek.
Część odsetkowa raty leasingowej
Ustawodawca wymienił, wśród katalogu wydatków uznanych za koszty finansowania dłużnego, „część odsetkową raty leasingowej”. W praktyce powstają wątpliwości, do części jakiego typu umowy leasingu odnosi się przepis. Warto w tym miejscu przypomnieć, że w przywołanym przepisie Dyrektywy ATAD użyty jest termin „element odsetkowy finansowania w przypadku płatności z tytułu leasingu finansowego”. Dyrektywa nie wyjaśnia, co należy rozumieć przez „leasing finansowy”. Nie wskazuje także, które przepisy należy zastosować w celu odróżnienia leasingu operacyjnego od leasingu finansowego. Niemniej jednak, o czym poniżej, zobowiązanie odsetkowe jest podatkowym parametrem typowym wyłącznie dla leasingu finansowego, o którym mowa w art. 17f u.p.d.o.p.
Inaczej w tej kwestii wypowiadają się przedstawiciele fiskusa. W jednej z interpretacji indywidualnych Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej4 uznał, że pojęcie finansowania zewnętrznego znajdujące się w Dyrektywie ATAD ma bardzo szeroki zakres i odnosi się nie tylko do odsetek od pożyczek, ale swoim zakresem obejmuje również odsetki od innych form zadłużenia, w tym odsetki płacone tytułem korzystania z przedmiotu leasingu.
Z jednej strony Dyrektor KIS stwierdził, że regulacje dotyczące limitowania wartości kosztów finansowania dłużnego mają zastosowanie do wszystkich rodzajów umów leasingu (tj. finansowego i operacyjnego) oraz wskazał, że w sytuacji, gdyby ustawodawca zamierzał wykluczyć z regulacji podatkowych część odsetkową raty leasingowej leasingu operacyjnego, to tego typu sformułowanie zostałoby zawarte bezpośrednio w przepisach ustaw podatkowych.
Z drugiej strony, w tej samej interpretacji, organ interpretacyjny uznał, że istniejący w polskim systemie prawnym podział na leasing operacyjny oraz leasing finansowy ma charakter jedynie językowy, gdyż od strony ekonomicznej leasing operacyjny równoważny jest leasingowi finansowemu i powinien zostać w ten sposób ujmowany dla potrzeb rachunkowych przez podmioty gospodarcze. Dla uzasadnienia swojego stanowiska Dyrektor KIS w dalszej części swojego poglądu podkreśla, że ustawa u.p.d.o.p. wprost odsyła do stosowania przepisów dotyczących tzw. „leasingu finansowego” w zakresie umów „leasingu operacyjnego”5.
Takie odniesienie ustawowe, wraz z brakiem posługiwania się przez ustawodawcę pojęciami leasingu operacyjnego i leasingu finansowego na gruncie ustawy podatkowej powoduje, że w ocenie organu ograniczenie zastosowania regulacji z art. 15c ust. 12 oraz art. 15c ust. 13 u.p.d.o.p. wyłącznie do umów zawartych w warunkach leasingu finansowego, byłoby sprzeczne z regulacjami zawartymi w polskich przepisach podatkowych oraz zasadą równości podmiotów wobec prawa (podmioty gospodarcze mogłyby kształtować swoje wzajemne relacje w ramach umowy leasingu, tak aby nie stosować ograniczeń wynikających z art. 15c u.p.d.o.p.).
Zarówno ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych, jak i ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych nie posługują się terminem „leasing operacyjny” lub „leasing finansowy”. Jeśli umowa spełnia parametry, o których mowa w art. 17b:
– umowa leasingu została zawarta na czas oznaczony, stanowiący co najmniej 40% normatywnego okresu amortyzacji, jeżeli przedmiotem umowy leasingu są podlegające odpisom amortyzacyjnym rzeczy ruchome lub wartości niematerialne i prawne, albo została zawarta na okres co najmniej 5 lat, jeżeli jej przedmiotem są podlegające odpisom amortyzacyjnym nieruchomości;
– suma ustalonych opłat w umowie leasingu, pomniejszona o należny podatek od towarów i usług, odpowiada co najmniej wartości początkowej środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, a w przypadku zawarcia przez finansującego następnej umowy leasingu środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej będących uprzednio przedmiotem takiej umowy odpowiada co najmniej jego wartości rynkowej z dnia zawarcia następnej umowy leasingu;
to opłaty ustalone w umowie leasingu, ponoszone przez korzystającego w podstawowym okresie umowy z tytułu używania środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych stanowią przychód finansującego i odpowiednio koszt uzyskania przychodów korzystającego.
Odpisów amortyzacyjnych dokonuje finansujący (leasingodawca). Umowa najczęściej przewiduje opcję wykupu przedmiotu leasingu. Taką umowę potocznie nazywa się umową leasingu operacyjnego. Jednak bez względu na nazwę, te same parametry często spełniają inne umowy, w tym umowy tzw. najmu długoterminowego, których celem nie jest de facto finalnie sfinansowanie zakupu przedmiotu leasingu poprzez skorzystania z opcji wykupu. Celem tego typu umów jest korzystanie ze składników majątku w działalności gospodarczej bez włączania ich do składników majątku przedsiębiorstwa. Czy zatem opłaty ponoszone za korzystanie ze składników majątku, gdy normalnym skutkiem umowy nie jest jego wykup (chociażby z uwagi na wysoką cenę wykupu, która w przypadku umów najmu długoterminowego odpowiada cenie rynkowej) rzeczywiście należy traktować jako koszty odpowiadające kosztom finansowania dłużnego o charakterze odsetkowym? Jak podatnik ma ustalić tzw. część odsetkową opłaty najmu długoterminowego, spełniającego przesłanki, o których mowa w art. 17b u.p.d.o.p.?
Z punktu widzenia przepisów ustawy, podział raty leasingowej na część kapitałową i odsetkową występuje w przypadku umów leasingu, o których mowa w art. 17f u.p.d.o.p., a zatem w przypadku umów tzw. leasingu finansowego. Należy zauważyć, że nawet w tej sytuacji krajowy ustawodawca nie posługuje się jednak pojęciem „części odsetkowej raty leasingowej” – art. 17f u.p.d.o.p. wskazuje jedynie, że do przychodów i kosztów uzyskania przychodów nie zalicza się opłat, w części stanowiącej spłatę wartości początkowej środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych.
Na gruncie u.p.d.o.p., w przypadku umów tzw. leasingu operacyjnego, pojęcie „części odsetkowej raty leasingowej” nie występuje w żaden sposób jako odrębna pozycja stanowiąca przychód czy koszt podatkowy. Przepisy art. 17b u.p.d.o.p. wskazują jedynie, że w przypadku umów leasingu operacyjnego, przychodem finansującego i odpowiednio kosztem uzyskania przychodów korzystającego są opłaty ustalone w umowie leasingu, ponoszone przez korzystającego w podstawowym okresie umowy.
Mając na uwadze cel wprowadzenia przepisów unijnych w zakresie zaliczania do kosztów uzyskania przychodów kosztów finansowania dłużnego, należy stwierdzić, że pojęcie „część odsetkowa raty leasingowej” powinno odnosić się tylko do tzw. leasingu finansowego – umów, o których mowa w art. 17f u.p.d.o.p., gdy odpisów amortyzacyjnych dokonuje korzystający, a normalną konsekwencją wykonania umowy jest przeniesienie prawa własności.
Umowa taka zbliżona jest w swojej konstrukcji, co wielokrotnie podkreślano w doktrynie, do sprzedaży na raty oraz formą kredytowania zakupu składników majątku. To leasing finansowy jest zbliżony do kredytu lub pożyczki, gdzie przedmiotem „pożyczki” jest środek trwały, a nie gotówka.
Odsetki zwiększające
wartość inwestycji
Do kosztów finansowania dłużnego, o których mowa w art. 15c ust. 12 u.p.d.o.p., ustawa zalicza w szczególności odsetki, w tym skapitalizowane lub ujęte w wartości początkowej środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej. Dokonując obliczenia wysokości kosztów finansowania dłużnego należy uwzględnić wszelkie wydatki spełniające w danym roku definicję kosztów uzyskania przychodów, a więc mogące zostać zaliczone przez podmiot gospodarczy w ciężar kosztów podatkowych prowadzonej przez niego działalności gospodarczej.
Koszty kredytu (pożyczki), tj. naliczone odsetki od kredytu, mogą być zaliczone do kosztów uzyskania przychodów w momencie ustalonym zgodnie
z art. 16 ust. 1 pkt 10 lit. a lub art. 16 ust. 1 pkt 11 u.p.d.o.p. W myśl art. 16 ust.
1 pkt 10 lit. a u.p.d.o.p. nie uznaje się za koszty uzyskania przychodów wydatków na spłatę pożyczek (kredytów), z wyjątkiem skapitalizowanych odsetek od tych pożyczek (kredytów) (...). Z kolei w myśl art. 16 ust. 1 pkt 11 u.p.d.o.p. nie uważa się za koszty uzyskania przychodów naliczonych, lecz nie zapłaconych albo umorzonych odsetek od zobowiązań, w tym również od pożyczek (kredytów). Natomiast stosownie do treści art. 16 ust. 1 pkt 12 u.p.d.o.p. nie uznaje się za koszty uzyskania przychodów odsetek, prowizji i różnic kursowych od pożyczek (kredytów) zwiększających koszty inwestycji w okresie realizacji tych inwestycji.
Cenę nabycia lub koszt wytworzenia stanowiącą wartość początkową środka trwałego zwiększa się m.in. o naliczone do dnia przekazania środka trwałego do używania odsetki od pożyczek/kredytów Przez odsetki naliczone rozumie się również odsetki niezapłacone, samodzielnie naliczone przez podatnika.
Przy ustalaniu podstawy amortyzacji uwzględnia się zatem naliczone odsetki, które pomimo iż nie zostały zapłacone, zwiększają wartość początkową składników majątku podlegających amortyzacji. Odsetki stają się kosztem dopiero poprzez odpisy amortyzacyjne od przekazanych do używania środków trwałych. Po przekazaniu środka trwałego do używania, naliczone odsetki zalicza się natomiast bezpośrednio w dacie zapłaty do kosztów podatkowych.
Biorąc pod uwagę powyższe regulacje i odnosząc się do definicji kosztów finansowania dłużnego, nie powinno budzić wątpliwości, że koszty pożyczek/kredytów obciążających nakłady inwestycyjne w okresie realizacji inwestycji nie są elementem kalkulacji limitu, o którym mowa w art. 15c ust. 1 u.p.d.o.p. – nie są bowiem uważane za koszty uzyskania przychodów6. Natomiast w wyniku przekazania środków trwałych do używania, ww. wydatki są zaliczane do wartości początkowej środka trwałego i stają się kosztem w postaci odpisów amortyzacyjnych. W takiej sytuacji trudność rozliczenia polega na konieczności odpowiedniego wyodrębnienia z kwoty odpisu amortyzacyjnego „odsetek ujętych w wartości początkowej środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej”7.
Limitowi podlega część odpisu amortyzacyjnego, która odpowiada proporcji, w jakiej wartość wszystkich kosztów finansowania dłużnego zawartych w wartości początkowej danego środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej, pozostaje do całej wartości początkowej tego składnika majątku. Moment zapłaty takich odsetek, jako neutralny podatkowo, ujęty w kosztach poprzez odpisy amortyzacyjne, nie powinien być brany pod uwagę przy obliczaniu kwoty limitu, o którym mowa w art. 15c ust. 1 u.p.d.o.p.8.
Odpisy amortyzacyjne stanowią element kalkulacji limitu, o którym mowa w art. 15c ust. 1 u.p.d.o.p. Dokonując takiej kalkulacji, sumę przychodów ze wszystkich źródeł przychodów, pomniejszoną o przychody o charakterze odsetkowym, pomniejsza się o sumę kosztów uzyskania przychodów pomniejszonych o wartość zaliczonych w roku podatkowym do kosztów uzyskania przychodów odpisów amortyzacyjnych, o których mowa w art. 16a-16m, oraz kosztów finansowania dłużnego nieuwzględnionych w wartości początkowej środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej.
Taka redakcja przepisów oznacza, że koszty finansowania obciążające nakłady inwestycyjne w okresie realizacji inwestycji nie są elementem kalkulacji limitu, a moment ich zapłaty mógłby pozostać neutralny podatkowo.
Różnice kursowe
Uzyskanie finansowania zewnętrznego w walucie obcej powoduje przejęcie ryzyka zmiany wartości waluty w czasie. Ryzyko to realizuje się w postaci ujemnych lub dodatnich różnic kursowych.
Zarówno w przypadku dodatnich różnic kursowych, jak i ujemnych – różnice te związane są z kosztami finansowania, z tą tylko różnicą, że w przypadku wzrostu kursu waluty koszt finansowania ulega zwiększeniu, natomiast w przypadku spadku wartości waluty, koszt ten odpowiednio się zmniejsza.
Odpowiednie zastosowanie przepisów o różnicach kursowych związanych z kosztami finansowania oznacza, że w przypadku wystąpienia dodatnich lub ujemnych różnic kursowych, koszt ten podlega stosownej korekcie. Rozpoznane przez podatnika zrealizowane różnice kursowe (zarówno dodatnie, jak i ujemne) od zobowiązań wynikających z finansowania dłużnego w walucie obcej, korygują wartość kosztów finansowania dłużnego, o których mowa w art. 15c ust. 12 u.p.d.o.p.9. Na powyższe nie ma wpływu fakt, że zgodnie z art. 15a ust. 1 u.p.d.o.p. podatnik wykazuje odrębnie przychody i koszty uzyskania przychodów z tytułu różnic kursowych dla celów podatkowych.
Koszty emisji obligacji
Emisja obligacji jest coraz częściej stosowanym sposobem, pozwalającym przedsiębiorstwom uzyskać środki na realizację planowanych inwestycji. Pozyskanie kapitału obcego poprzez emisję obligacji prywatnych ma tę przewagę nad kredytami bankowymi, że w przypadku emisji obligacji, to emitent ustala ich oprocentowanie. Emitent obligacji – poza odsetkami wypłacanymi obligatoriuszowi – musi się liczyć także z innymi kosztami, związanymi bezpośrednio z emisją obligacji, takimi jak koszty doradcy prawnego, doradcy finansowego, agencji ratingowych, koszty marketingowe oraz inne koszty związane z przygotowaniem transakcji emisji obligacji. Co do zasady, koszty te mogą zostać zaliczone przez przedsiębiorcę do kosztów uzyskania przychodów.
Za koszty uzyskania przychodów nie uznaje się jedynie wydatków na wykup obligacji, pomniejszonych o kwotę dyskonta (art. 16 ust. 1 pkt 23 u.p.d.o.p.). W sytuacji, gdy przeznaczenie środków uzyskanych z emisji obligacji pozostaje związane z wieloma prowadzonymi lub planowanymi przedsięwzięciami, wydatki te stanowią koszty inne niż bezpośrednio związane z przychodami (koszty pośrednie).
To z kolei oznacza, że są potrącalne w dacie ich poniesienia10. Oczywiście uwzględniając treść przywołanego już przepisu art. 16 ust. 1 pkt 11 u.p.d.o.p., same odsetki od obligacji mogą zostać zaliczone do kosztów uzyskania przychodów w momencie ich faktycznej zapłaty11.
Podsumowanie
Biorąc pod uwagę sposób definiowania pojęcia „koszty finansowania dłużnego” w przepisach ustawy oraz pojęcia „koszty finansowania zewnętrznego” występującego w Dyrektywie ATAD, poza przyjęciem, że mamy do czynienia z otwartym katalogiem różnego rodzaju wydatków związanych z pozyskaniem kapitału i korzystania z niego, należy uznać, że zakres tych definicji jest szeroki. Na przykładzie wydatków ponoszonych przy okazji emisji obligacji za takowe należy bowiem uznać chociażby koszty reklamy w mediach, w których emitent ogłasza swoją ofertę.
Powyższe oznacza konieczność przystosowania systemów księgowych w sposób, który pozwalałby identyfikować wydatki uznawane za koszty finansowania dłużnego. Dokonując tego podatnik powinien mieć na uwadze uchwalone przepisy przejściowe. Zgodnie z treścią art. 7 ustawy zmieniającej12, do odsetek od kredytów (pożyczek), w przypadku których kwota udzielonego podatnikowi kredytu (pożyczki) została temu podatnikowi faktycznie przekazana przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy (do końca 31 grudnia 2017 r.), stosuje się przepisy art. 15c lub art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 oraz ust. 6, 7b, 7g i 7h w brzmieniu dotychczasowym, nie dłużej jednak niż do 31 grudnia 2018 r.
