W ostatnich dniach dość głośnym echem odbił się komentarz zamieszczony w mediach społecznościowych przez mec. Romana Giertycha, który dosadnie nazwał „bolszewią” projekt nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i zmianie niektórych ustaw (dalej jako: „ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych”), przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości. „Wejście w życie tej ustawy oznacza koniec prywatnej własności w Polsce – czytamy na faceboookowym profilu oficjalnym Romana Giertycha. – Cały majątek może być w każdej chwili zabrany przez państwo. I to bez udziału sądu.” Opinie zarówno Sądu Najwyższego, jak też Rady Legislacyjnej działającej przy Prezesie Rady Ministrów również nie są korzystne dla twórców projektu. Jedynie nowa Krajowa Rada Sądownictwa poproszona o opinię w zasadzie nie zauważyła żadnych mankamentów nowej regulacji.
Naginanie podstawowych zasad prawa
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na to, że w projekcie nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych zawarto przepis art. 63 ust. 1, zgodnie z którym postanowienia nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych stosuje się do czynów popełnionych przed dniem wejścia w życie tej nowej ustawy, przy spełnieniu przesłanek z art. 3 dotychczasowej ustawy, czyli wystąpienia sytuacji, w której zachowanie osoby fizycznej przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemukorzyść, chociażby niemajątkową. Takie rozwiązanie prowadzi w sposób oczywisty do zastosowania przepisów nowej, bardziej represyjnej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, do czynów popełnionych przed wejściem w życie nowej ustawy i tym samym naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz, a także brakiem stosowania ustawy względniejszej, czyli ustawy obecnie obowiązującej, mimo że w projekcie zawarto zasadę odpowiedniego stosowania części ogólnej kodeksu karnego. To, że ustawa karna wprowadzająca lub zaostrzająca odpowiedzialność karną nie może działać wstecz jest kwestią oczywistą nie tylko dla prawników, dlatego rozwiązanie przyjęte przez projektodawców powinno zostać niezwłocznie poprawione na etapie dalszych prac nad projektem ustawy.
Ustawa całkowicie zrywa z dotychczasowym rozwiązaniem, które zakłada, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych możliwa jest dopiero wówczas, kiedy fakt popełnienia czynu zabronionego został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym osobę fizyczną, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy
Nowa kwalifikacja odpowiedzialności
Ustawa całkowicie zrywa z dotychczasowym rozwiązaniem, które zakłada, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych możliwa jest dopiero wówczas, jeżeli fakt popełnienia czynu zabronionego został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym osobę fizyczną, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.
Projektodawcy zakładają, że na gruncie nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, postępowanie przeciwko osobie fizycznej będzie irrelewantne dla pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu będzie mogło toczyć się całkowicie niezależnie od postępowania przeciwko osobie fizycznej będącej sprawcą czynu lub nawet wówczas, gdy zaistnieje okoliczność wyłączająca odpowiedzialność. W przepisie art. 5 projektowanej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przyjęto, że podmiot odpowiada:
1) niejako za czyn własny czyli popełniony w związku z prowadzoną przez podmiot działalnością poprzez działanie lub zaniechanie organu lub członka organu (choć przy redagowaniu tego postanowienia zapomniano najwyraźniej o podmiotach, w których nie ma organów jak np. spółki osobowe),
2) w sytuacji, gdy osiągnął z czynu zabronionego, choćby pośrednio korzyść majątkową, jeśli został popełniony przez:
-
osobę fizyczną działającą w imieniu lub w interesie tego podmiotu w ramach uprawnienia do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub poprzez niedopełnienie obowiązku;
-
osobę zatrudnioną w tym podmiocie w ramach wykonywanych obowiązków albo przy ich przekroczeniu;
-
osobę fizyczną dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez organ podmiotu zbiorowego lub osobę, o której mowa w dwóch poprzednich punktach;
-
przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną lub innym podmiotem zbiorowym, bezpośrednio współdziałającego z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego;
3) za czyn zabroniony popełniony bezpośrednio w związku z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu podmiotu zbiorowego w wyniku niezachowania reguł ostrożności, nawet jeżeli nie ustalono sprawcy czynu.
Katalog środków karnych
Stosownie do przepisu art. 8 nowej ustawy do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w zakresie nieuregulowanym nową ustawą stosuje się odpowiednio przepisy części ogólnej kodeksu karnego. Stosowanie prawa odpowiednio oznacza stosowanie go wprost, z wyłączeniami lub wcale. Nie wiadomo jednak, które przepisy kodeksu karnego można będzie zastosować właśnie wprost, z wyłączeniem lub w ogóle. Oznacza to, że projektodawcy zbagatelizowani najwyraźniej zasadę określoności w prawie karnym, czyli zasadę jasnego sprecyzowania w ustawie co i na jakich zasadach podlega odpowiedzialności karnej. Już w chwili obecnej widać, że dyrektywy stosowania kar określone w kodeksie karnym, takie jak wiek sprawcy, stan zdrowia czy postawa, nie przystają do warunków wymiaru kary przyznanej podmiotowi zbiorowemu. Zresztą wymiar kary na gruncie nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ma znaczenie niebagatelne, bowiem w przypadku popełnienia czynu zabronionego, o którym mowa w art. 5, sąd orzeka karę pieniężną w wysokości od 30 000 do 30 000 000 zł. Zniesiono przy tym warunek uzależniający wymiar kary pieniężnej od osiągniętego przed podmiot zbiorowy przychodu w poprzednim roku. Drugą karą obok kary pieniężnej jest kara rozwiązania albo likwidacji podmiotu. Sąd orzeka wówczas o przeniesieniu własności składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego na Skarb Państwa, chyba że podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi.
Niezależnie od kar sformułowano dość liczny katalog środków karnych:
1) przepadek mienia lub korzyści majątkowych albo ich równowartości;
2) zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;
3) zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju;
4) zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi;
5) zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem;
6) zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
7) obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości wsparcia finansowego środkami publicznymi, otrzymanego od chwili popełnienia czynu zabronionego do chwili wydania orzeczenia w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego;
8) podanie wyroku do publicznej wiadomości;
9) obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
10) nawiązka;
11) stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego.
Zgodnie z art. 9 sankcje przewidziano także w razie popełnienia czynu zabronionego, ale za który podmiot zbiorowy nie ponosi odpowiedzialności na podstawie art. 5, a z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa o wartości przekraczającej 1 000 000 zł. W takiej sytuacji sąd na wniosek prokuratora, a w postępowaniu sądowym z również z urzędu, może orzec przepadek składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego w całości lub w części albo ich równowartości, jeżeli podmiot zbiorowy w całości lub w znacznej części służył lub był przeznaczony do popełnienia tego czynu zabronionego lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści. Wyjątkowo nie orzeka się przepadku, jeżeli byłoby to niewspółmierne do rodzaju i stopnia naruszenia reguł należytej staranności, ale wówczas sąd obligatoryjnie ma orzec nawiązkę co do zasady w wysokości do 5 000 000 złotych. Takie uregulowanie budzi uzasadnione wątpliwości, ponieważ orzeczenie następuje w oderwaniu od odpowiedzialności za czyn.
Natomiast zgodnie z art. 11 nowej ustawy w razie popełnienia czynu zabronionego, za który podmiot zbiorowy nie ponosi odpowiedzialności na podstawie art. 5, a z którego osiągnął on korzyść majątkową (tu przepis nie zawiera już jednak wskazania wartości korzyści), sąd na wniosek prokuratora, a w postępowaniu sądowym również z urzędu, może zobowiązać ten podmiot zbiorowy do zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej lub jej równowartości w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa, pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby. Zgodnie z ustępem 2 przepisu art. 11 jeżeli określenie we wniosku, o którym mowa w ust. 1, wysokości uzyskanej przez podmiot zbiorowy korzyści majątkowej jest niemożliwe lub znacznie utrudnione, sąd może orzec na wniosek prokuratora, a w postępowaniu sądowym również z urzędu, w stosunku do podmiotu zbiorowego, obowiązek zapłacenia świadczenia pieniężnego na rzecz Skarbu Państwa, pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby. Świadczenie pieniężne nie może przekroczyć 1 000 000 zł.
Zwodnicza przesłanka „interesu społecznego”
Zasadniczo odpowiedzialność na gruncie projektowanej ustawy związana jest z popełnieniem czynu zabronionego. Z tymże do wszczęcia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego wystarczy samo przekonanie prokuratora, że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionegooraz przemawia za tym interes społeczny (art. 38 projektowanej ustawy). Do oceny okoliczności, czy przemawia za tym interes społeczny bierze się pod uwagę stopień społecznej szkodliwości czynu zabronionego, wysokość osiągniętych przez podmiot zbiorowy korzyści, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia w ramach organizacji podmiotu zbiorowego oraz ekonomię postępowania. Sąd Najwyższy słusznie wskazuje, że uzależnienie ścigania od spełnienia przesłanki „interesu społecznego” może prowadzić do tego, że albo będzie to przesłanka niemająca znaczenia, bowiem zawsze będzie zasadne wszczęcie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu, albo postępowania wszczynane będą jedynie przeciwko niektórym, o czym decydować będą rzecz jasna organy ścigania.
Do wszczęcia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego wystarczy samo przekonanie prokuratora, że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionegooraz przemawia za tym interes społeczny (art. 38 projektowanej ustawy)
Zarząd tymczasowy jako środek zapobiegawczy
Prokurator będzie mógł również zastosować jako środek zapobiegawczy zarząd przymusowy. Orzeka się jego powołanie w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, jeżeli zachodzi duże prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego w związku z działalnością podmiotu zbiorowego,a jego działalność mogłaby spowodować popełnienie kolejnego czynu zabronionego, wyrządzić szkodę Skarbowi Państwa lub innej osobie, lub utrudniałaby prowadzenie postępowania karnego lub postępowania karnego w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
Natomiast stosownie do przepisu art. 53 środki zapobiegawcze orzeka się wówczas, gdy zachodzi duże prawdopodobieństwo popełnienia czynu przez podmiot zbiorowy,a działalność podmiotu zbiorowego mogłabyspowodować popełnienie kolejnego czynu zabronionego, wyrządzić szkodę Skarbowi Państwa lub innej osobie, lub utrudniałaby prowadzenie postępowania karnego lub postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Katalog możliwych środków został określony następująco:
1) zakaz promocji i reklamy;
2) zakaz zawierania umów określonego rodzaju;
3) zakaz prowadzenia określonej działalności;
4) zakaz obciążania na czas postepowania bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych;
5) zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania tego postępowania;
6) wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji;
7) zakaz łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego.
Niezależnie od powyższego możliwe jest także zabezpieczenie majątkowe na mieniu podmiotu zbiorowego. Można ustanowić je na poczet kar i środków, obowiązku zwrotu korzyści lub jej równowartości albo świadczenia pieniężnego, o którym mowa w art. 11 ust. 2 ustawy, a także kosztów sądowych.
Odpowiedzialność w przypadku podmiotu po procesie transformacyjnym
Należy zwrócić także uwagę na wprowadzenie w projekcie nowej ustawy rozwiązań mających na celu pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego również w przypadku uprzedniego przeprowadzenia procesów transformacyjnych. Mianowicie za czyn popełniony przed dniem połączenia, podziału lub przekształcenia ponosi odpowiedzialność podmiot zbiorowy ustalony zgodnie z przepisami ustawy. Z powyższego wynika, że na szczęście dla niektórych, nie wszystkie możliwe restrukturyzacje majątku zostały objęte przepisem.
W przypadku procedury podziału przez wydzielenie pewna wątpliwość nasuwa się w zakresie obowiązku poniesienia odpowiedzialności przewidzianej nową ustawą przez wszystkie podmioty zbiorowe, które przejęły chociażby część praw i obowiązków podmiotu dzielonego.
Odpowiedzialność solidarna tych podmiotów będzie ograniczona dla podmiotu przejmującego do wielkości majątku przeniesionego, według chwili przeniesienia, a według cen z chwili orzekania, z uwzględnieniem konieczności uregulowania zobowiązań związanych z przeniesionym majątkiem. Skoro majątek to zasadniczo aktywa i pasywa (czyli de factozobowiązania i rezerwy), to wydaje się, że w projekcie ustawy, jego twórcy pod pojęciem „majątek” w sposób nieuprawniony przyjmują jedynie aktywa.
Nie wskazano bowiem, analogicznie jak ma to miejsce w przepisie art. 546 § 1 kodeksu spółek handlowych, że odpowiedzialność ograniczona jest do wartości aktywów netto przyznanych spółce przejmującej w planie podziału, ale będzie to wartość według cen z chwili orzekania, pomniejszona o zobowiązania związane z przeniesionym majątkiem. Oznacza to, że skoro ceny zasadniczo rosną, wartość przejętego majątku na chwilę orzekania będzie wyższa niż w chwili jego przejęcia, natomiast wartość zobowiązań związanych z przeniesionym majątkiem zasadniczo nie wzrośnie – przyjmując stan zobowiązań z chwili przejęcia. Chyba, że projektodawcy przyjmują, że do obliczenia wartości majątku na chwilę orzekania, odliczeniu będą podlegały także wszelkie inne zobowiązania zaciągnięte po przejęciu, ale konieczne do uregulowania i związane z przejętym majątkiem np. nowy kredyt, którego zabezpieczeniem jest m.in. maszyna przejęta w wyniku podziału przez wydzielenie. W każdym razie przepis jest niejasny i na pewno wymaga doprecyzowania, najlepiej w kierunku treści spójnej z art. 546 § 1 k.s.h.
Praca sygnalistów a interes pracodawcy
Podczas analizy nowego prawa nasuwa się jeszcze jedna wątpliwość. Otóż z punktu widzenia podmiotów zbiorowych jako pracodawców istotną kwestią wprowadzoną nową ustawą jest ochrona osób sygnalizujących nieprawidłowości. Mianowicie, jeżeli w związku ze zgłoszonymi informacjami, o których mowa w art. 12, doszło do naruszenia uprawnień pracowniczych wobec osoby zgłaszającej informacje lub zakończenia stosunku pracy lub umowy wzajemnej z tą osobą, sąd na wniosek osoby, która zgłosiła te informacje, może orzec: przywrócenie jej do pracy, odszkodowanie i/lub świadczenie pieniężne, o którym mowa w art. 11 ust. 2. Nasuwa się jednak pytanie, czy zaproponowane rozwiązanie nie będzie groziło pracodawcom wykorzystywaniem przez pracowników podmiotu zbiorowego i ewentualnie przez inne podmioty dla osiągania subiektywnych celów, wywierania nacisku w celu zachowania uprawnień pracowniczych lub innych, albo uzyskania korzyści finansowych.
Nowa ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ma wprowadzić efektywne narzędzia służące pociągnięciu do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i surowe sankcje w przypadku popełnienia czynu zabronionego. W uzasadnieniu projektu ustawy twórcy przekonują o nieefektywności dotychczasowych rozwiązań i poniekąd mają słuszność. Należy jednak pamiętać o tym, aby tworzyć dobre prawo i rozwiązania skutecznie służące społeczeństwu przez kolejne lata, bez konieczności wszczynania sporów przed Trybunałem Konstytucyjnym.
