1. Przesłanki konieczne do orzeczenia rozwodu
Artykuł 56 ustawy z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy1 stanowi, że:
§ 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód;
§ 2. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego;
§ 3. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
1.1. Przesłanka pozytywna
Jedyną przesłanką pozytywną konieczną do orzeczenia rozwodu przez sąd jest trwały i zupełny rozkład pożycia pomiędzy małżonkami, która określona jest w art. 56 § 1 k.r.o. Jest to przesłanka badana w pierwszej kolejności przez sąd, przede wszystkim dlatego, że „trwałość małżeństwa i równouprawnienie małżonków jest jedną z podstawowych zasad polskiego prawa rodzinnego. Możliwość rozwiązania małżeństwa na skutek jednostronnego oświadczenia męża, bez uwzględnienia stanowiska drugiego z małżonków sprzeciwia się zasadzie trwałości małżeństwa i równouprawnienia małżonków”2.
Ponadto do podstawowych wytycznych wskazanych przez Sąd Najwyższy w zakresie orzekania rozwodu należy zaliczyć:
• zasadę trwałości małżeństwa i ochrony rodziny z uwzględnieniem jednak dopuszczalności rozwodu jako środka niezbędnego do likwidacji szkodliwych społecznie, martwych, formalnie tylko istniejących związków małżeńskich oraz
• zasadę, według której obowiązki wynikające ze stosunków małżeńskich i rodzinnych nie powinny ograniczać życia osobistego w większym zakresie, niż tego wymaga dobro rodziny3.
Na potwierdzenie powyższego wskazać należy, że w kodeksie rodzinnym podkreślono, iż w małżeństwie małżonkowie mają równe prawa i obowiązki. Ponadto są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli4. Trwałość i zupełność rozkładu pożycia oznacza, że „ustały wszystkie więzi łączące małżonków, zupełny, jeżeli więzi te ustały na tyle dawno, że wedle zasad doświadczenia życiowego powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi”5. Sąd Najwyższy w wyroku z 22 października 1999 roku podkreślił, że wspólne pożycie w rozumieniu art. 23 k.r.o. polega na więzi duchowej, fizycznej oraz gospodarczej małżonków, które stanowią cel małżeństwa i umożliwiają realizację jego podstawowych zadań. Rozkład pożycia jest zupełny dopiero wtedy, gdy uległy zerwaniu wszystkie wskazane więzi łączące małżonków. Rozkład ten jest przy tym procesem rozciągniętym w czasie, a nie zdarzeniem jednorazowym6.
Jeżeli pomiędzy stronami zostanie zachowana chociażby jedna z więzi (duchowa, fizyczna albo gospodarcza) to nie można twierdzić, że zaistniała pozytywna przesłanka orzeczenia rozwodu. W takim przypadku sąd powinien powództwo oddalić. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 20 maja 1952 roku, sygn. akt C 1146/51, J. Gudowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Orzecznictwo, Kraków 1998, s. 191: „Dla istnienia rozkładu istotne jest zerwanie współżycia, a nie kwestia wspólnego czy oddzielnego zamieszkania”. Ponadto z drugiej strony Sąd Najwyższy wskazuje, że: „Sporadyczne, odległe w czasie stosunki fizyczne między małżonkami, które nie wprowadziły żadnych zmian w pożyciu małżeńskim ani w stosunku do męża, ani konkubiny, nie dowodzą nieistnienia rozkładu” (orzeczenie SN z 12.09.1960 r., 3 CR 832/59, J. Gudowski, Kodeks..., op. cit. s. 200). Przesłankę pozytywną rozwodu stanowi zupełny i trwały rozkład pożycia. W przypadku sporadycznych stosunków fizycznych między małżonkami trudno jest mówić o spełnieniu tej przesłanki. Wszelkie wątpliwości powinny być ponadto rozstrzygane „na korzyść małżeństwa” (in favorem matrimonii)7. Dlatego też w toku postępowania rozwodowego sąd zawsze pyta strony, czy pomiędzy nimi ustały wszystkie więzi stanowiące fundamenty związku małżeńskiego.
Ponadto sąd ma obowiązek wszechstronnego wyjaśnienia, jakie były przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego, czyli zbadać, jakie okoliczności doprowadziły do jego powstania. Ustalenie tych okoliczności jest przede wszystkim konieczne dla oceny charakteru i stopnia rozkładu pożycia małżeńskiego, głównie z punktu widzenia jego trwałości, stanowiącej w myśl art. 56 § 1 k.r.o. konieczny warunek dopuszczalności rozwodu8.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego w zakresie trwałości i zupełności rozkładu pożycia jest ugruntowane i jednoznaczne: „Trwałość rozkładu i jego zupełność to powiązane ze sobą pozytywne przesłanki rozwodu. Brak zupełności rozkładu oznacza, iż nie można go kwalifikować jako trwały”9. Podkreślić należy, że rozkład pożycia musi nastąpić już po zawarciu małżeństwa. Możliwe jest jednak, że przyczyna tego rozkładu mogła pojawić się przed zawarciem małżeństwa, a małżonek dowiedział się o tym dopiero po ślubie.
W przypadku, kiedy sąd ustali po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, że pomiędzy małżonkami nastąpił zupełny, ale nie trwały rozkład pożycia, może orzec wyłącznie separację. Orzeczenie separacji ma takie skutki jak orzeczenie rozwodu, jednakże małżonkowie nie mogą zawrzeć nowego związku małżeńskiego oraz małżonek, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił nazwisko, nie może powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa. Powyższe jednoznacznie wskazuje, jak ważne w toku postępowania o rozwód jest wykazanie, że wszelkie więzi, jakie łączą małżonków mają charakter zupełny i trwały.
Bardzo istotną kwestią, która ma znaczenie w toku postępowania o rozwód z punktu widzenia małżonków, jest związek z innym partnerem. Dlatego też w tym aspekcie wypowiedział się Sąd Najwyższy w swoim orzeczeniu i jednoznaczne stwierdził, że: „Związek jednego z małżonków z innym partnerem w czasie trwania małżeństwa, lecz po wystąpieniu zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami, nie daje podstawy do przypisania temu małżonkowi winy za ten rozkład”10.
Powyższe w toku postępowania jest bardzo trudne do udowodnienia, w szczególności, że najczęściej przyczyną trwałego i zupełnego rozkładu pożycia jest właśnie zdrada małżeńska.
2. Przesłanki negatywne
2.1. Niedopuszczalność rozwodu w sytuacji, kiedy zagrożone byłoby dobro małoletniego dziecka albo orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
Ustalenie przesłanek negatywnych powinno zostać poprzedzone ustaleniem wyżej omówionej przesłanki pozytywnej. Pierwszą wymienioną przez ustawodawcę przesłanką negatywną jest dobro wspólnych małoletnich dzieci. Kierując się dobrem dziecka przy orzekaniu rozwodu, sąd powinien wziąć pod uwagę kryteria wypracowane przez Sąd Najwyższy, do których należą:
1. zweryfikowanie przez sąd okoliczności czy orzeczenie rozwodu nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną, w stopniu mogącym ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich;
2. zweryfikowanie przez sąd w przypadku rodzin wielodzietnych, w których obowiązek utrzymania i wychowania wspólnych małoletnich dzieci w pełni wyczerpuje możliwości zarobkowe i majątkowe obydwojga małżonków, czy biorąc pod uwagę dobro dzieci to wskazana sytuacja może przemawiać przeciwko orzeczeniu rozwodu i stworzeniu w ten sposób ich rodzicom możliwości założenia nowej rodziny;
3. ocena istniejącego stanu faktycznego przez sąd i zbadanie czy orzeczenie rozwodu pozwala na rozstrzygnięcie o sytuacji dzieci w sposób zapewniający zaspokojenie ich potrzeb materialnych i moralnych co najmniej w takim zakresie, w jakim potrzeby te zaspokajane są obecnie, bez żadnego uszczerbku;
4. zbadanie przez sąd czy istniejący między małżonkami stan napięcia wpływa tak niekorzystnie na warunki życiowe dzieci, że wzgląd na ich dobro nie mógłby uzasadniać odmowy rozwodu. Dodatkowe kryteria, które powinien sąd wziąć pod uwagę, to: wiek dzieci, ich dotychczasowe stosunki z rodzicami, jak również stan zdrowia i stopień wrażliwości dzieci11.
Powyższe zasady mają odzwierciedlenie w aktualnych orzeczeniach Sądu Najwyższego, gdzie kryterium dobra dziecka ujmowane jest w następujący sposób: „Dobro dziecka – jako przesłanka orzeczenia rozwodu – wymaga uwzględnienia, obok predestynacji do wykonywania władzy rodzicielskiej, także dotychczasowego osobistego udziału rodzica w procesie wychowawczym”12.
Podkreślić należy, że przesłanka określona w art. 56 § 2 k.r.o. ma przede wszystkim chronić dziecko przed negatywnymi skutkami rozwodu rodziców, a nie chronić dziecko przed skutkami, które nastąpią w związku z orzeczeniem rozwodu.
Dlatego słusznie uznał Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, że dla stwierdzenia tej przesłanki negatywnej, jaką jest dobro wspólnych małoletnich dzieci, konieczne jest zweryfikowanie w toku postępowania sądowego wpływu rozkładu pożycia małżeńskiego na osobę dziecka, określenie warunków, w jakich udzielenie rozwodu może wywołać bardziej ujemne skutki dla dziecka aniżeli te, które są wynikiem zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami - rodzicami dziecka13. Ponadto z zasady interesem dziecka jest wychowywanie się w rodzinie, w której prawidłowo realizowane są funkcje rodzicielskie, w tym, aby nie było rozłączone ani z matką, ani z ojcem, jednakże istotne jest, że chodzi o rodzinę faktycznie funkcjonującą, a nie tylko utrzymywaną formalnie przez prawo14. Sąd, który będzie dokonywał oceny istnienia przesłanki negatywnej, jaką jest sprzeczność orzeczenia rozwodu z dobrem małoletnich dzieci, jest zobowiązany zbadać, jaka była sytuacja dzieci przed orzeczeniem rozwodu i jaka byłaby po jego orzeczeniu oraz upewnić się, że rozkład pożycia małżeńskiego pomiędzy małżonkami jest trwały i zupełny.
Druga z przesłanek negatywnych to sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego i trzeba ją traktować wyjątkowo. Należy wskazać, że sąd powinien wziąć ją pod uwagę przy orzekaniu rozwodu tylko wtedy, jeśli będą za tym przemawiały szczególne okoliczności, nawet gdy małżeństwo cechuje się zupełnym i trwałym rozpadem pożycia oraz brak jest innych przesłanek negatywnych. Jak słusznie wskazuje Sąd Najwyższy: „Okoliczności takie mogą zwłaszcza wchodzić w rachubę wtedy, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się żądaniu rozwodu, albo gdy przeciw rozwodowi przemawiają poważne względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają na to, by orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złego traktowania i złośliwego stosunku do współmałżonka lub dzieci albo innych przejawów lekceważenia instytucji małżeństwa i rodziny lub obowiązków rodzinnych”15.
Okolicznością uzasadniającą orzeczenie rozwodu ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego nie jest sytuacja, gdy małżonek sprzeciwiający się rozwodowi ponosi wyłączną winę rozkładu pożycia albo gdy przy wspólnej winie brak podstaw do przyjęcia, że wina małżonka, który żąda rozwodu, jest znacznie cięższa. Oddalenie powództwa o rozwód z uwagi na zastosowanie zasady współżycia społecznego powinno być orzekane tylko w przypadku, kiedy orzeczenie rozwodu niewątpliwie doprowadziłoby do pokrzywdzenia współmałżonka.
Powyższe należy rozpatrywać „w świetle zasad humanitaryzmu z właściwym uwzględnieniem czasu trwania małżeństwa, rozkładu jego ciężarów, sytuacji obojga małżonków, a w szczególności ich wieku, stanu zdrowia, zdolności do zaspokajania potrzeb osobistych i innych okoliczności, mogących charakteryzować materialne i moralne warunki życiowe obojga małżonków”16. Dlatego też orzeczenie rozwodu zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego może okazać się sprzeczne z zasadami współżycia społecznego np. „gdy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, wymaga pomocy i rozwód dla niego stanowi rażącą krzywdę. Niekiedy przeciwko udzieleniu rozwodu mogą przemawiać względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają, by orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złośliwego stosunku do współmałżonka albo na tle innych przejawów lekceważenia małżeństwa i rodziny”17. Podkreślić należy, że osoba nieuleczalnie chora to osoba wymagająca stałej opieki małżonka np. w opiece medycznej, duchowej i materialnej. Taką chorobą nie jest stan, do którego własnym działaniem doprowadził jeden z małżonków, np. uzależnienie od narkotyków. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego: „Konsekwencje swego nieodpowiedzialnego zachowania się pozwany musi wziąć na siebie, nie może nimi obarczać współmałżonka, nie może z tego powodu kwestionować i pozbawiać współmałżonka prawa do innego ułożenia sobie dalszych losów życiowych”18.
W orzecznictwie istnieją rozbieżności co do możliwości orzeczenia rozwodu z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków. Sąd Najwyższy wyraża pogląd, że: „Chorobliwy stan psychiki jednego z małżonków nie przesądza o treści wyroku w sprawie rozwodowej. Wobec treści art. 9 § 1 Kod. rodz., przewidującego możliwość zawarcia związku małżeńskiego przez osobę dotkniętą chorobą psychiczną lub niedorozwojem psychicznym, jeżeli stan jej zdrowia nie pozostaje w sprzeczności z istotą i celami małżeństwa, nie można uznać, że każde zaburzenie psychiczne, a nawet choroba psychiczna powstała w czasie trwania małżeństwa, stanowi ważną w rozumieniu art. 29 Kod. rodz. przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego stron. Przyczynę taką stanowić może choroba pozostająca w sprzeczności z istotą i celami małżeństwa”19.
Ponadto obowiązek przewidziany w art. 23 k.r.o.20 może być wyłączony, jeżeli zachowanie będące wynikiem choroby psychicznej małżonka uzasadnia zwolnienie z tego obowiązku drugiego z małżonków21. Pogląd przeciwny co do możliwości orzeczenia rozwodu w przypadku choroby psychicznej małżonka został wyrażony przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku: „Choroba małżonka nie tylko nie wywołuje i nie powinna wywoływać trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, lecz nakłada na drugiego małżonka obowiązek użycia wszelkich środków do przywrócenia choremu małżonkowi zdrowia i zdolności do spełnienia obowiązków małżeńskich. Przeciwne tym zasadom postępowanie jest sprzeczne z ogólnie przyjętymi zasadami moralności”22.
Dlatego też sprawa, w przypadku złożenia pozwu o rozwód z powodu choroby psychicznej małżonka, będzie rozpatrywana indywidualnie i w kontekście konkretnej sytuacji. Istotne jest, że należy zawsze w toku postępowania wykazać, iż jest związek istniejącej choroby psychicznej oraz trwałego i zupełnego rozkładu pożycia pomiędzy małżonkami, a także nie istnieją inne przesłanki negatywne.
2.2. Niedopuszczalność rozwodu w sytuacji, kiedy żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia
Zgodnie z art. 56 § 3 k.r.o. rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi z małżonków wyrazi na to zgodę albo odmowa zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Dlatego też w postępowaniu rozwodowym kluczowe jest ustalenie, który z małżonków ponosi winę za rozpad pożycia małżeńskiego.
Kwestia zgody drugiego małżonka na rozwód nie budzi żadnej wątpliwości, ale w przypadku, kiedy odmowa zgody jest spowodowana zemstą bądź nienawiścią do małżonka, to taka odmowa zostanie przez sąd uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego. W tym miejscu wskazać należy, że: „zgoda na rozwód musi być wyraźna. Sąd nie jest uprawniony zgody tej wyciągać z podanych motywów, jakimi małżonek odmawiający zgody się kierował. Dla orzeczenia rozwodu z wyłącznej winy strony powodowej jest konieczna taka zgoda na rozwód małżonka pozwanego, która wskazuje na jego wolę uzyskania rozwodu. Jeżeli strona pozwana wyraża tę zgodę jedynie dlatego, aby uniknąć nieprzyjemnych nalegań (nie mówiąc już o naciskach połączonych z groźbą) drugiego małżonka, albo gdy nie liczy na powrót tego małżonka do pożycia ze względu na nieuzasadnione przeszkody stawiane ze strony jego rodziny, to taka zgoda nie może być uznana za przejaw woli uzyskania rozwodu i tym samym nie może powodować skutków przewidzianych w art. 30 § 1 kod. rodz.”23.
Istotne jest, że uznanie odmowy na rozwód za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego nie musi wiązać się z negatywnym postrzeganiem tego małżonka, który zgody odmawia, przede wszystkim ze względu na to, że w wielu przypadkach małżonek niewinny czuje się skrzywdzony oraz nie może pogodzić się z zaistniałą sytuacją. W takim przypadku nie można oceniać braku jego zgody jako niewłaściwej moralnie. Dlatego orzekając rozwód sąd bierze od uwagę kryteria obiektywne (rozwód jest słuszny z punktu widzenia ogółu społeczeństwa), a nie subiektywne odczucia danej osoby.
W przeciwnym wypadku wystąpienie z powództwem o rozwód małżonka winnego rozkładu pożycia kończyłoby się zawsze oddaleniem powództwa bez względu na jakiekolwiek inne okoliczności. Powodowałoby istnienie w społeczeństwie małżeństw faktycznie „martwych” bez szansy na wznowienie pożycia małżeńskiego. Dlatego też: „Skuteczność odmowy zgody na rozwód w świetle zasad współżycia społecznego należy nie tylko oceniać na podstawie wszechstronnego wyjaśnienia i rozważenia okoliczności, które dotyczą małżonka niewinnego, lecz mieć także na uwadze sytuację dzieci z małżeństwa i dzieci małżonka występującego z żądaniem rozwodu, z uwzględnieniem ich warunków życiowych, jak również sytuację osób życiowo związanych z małżonkami”24.
Ponadto: „Ocena czy sprzeciwienie się orzeczeniu rozwodu nie stanowi nadużycia prawa do udzielenia zgody na rozwód, powinna mieć za podstawę, poza przyczynami rozkładu pożycia, także okoliczności odnoszące się do sytuacji i warunków życiowych powstałych w wyniku rozkładu pożycia, zarówno małżonka niewinnego, jak i wnoszącego o rozwiązanie małżeństwa, który rozkład zawinił. Dopiero bowiem w ich kontekście możliwe będzie stwierdzenie czy utrzymywanie jedynie formalnie istniejącego związku małżeńskiego, przy braku szans na reaktywowanie pożycia między małżonkami, nie narusza powszechnie akceptowanych zasad słusznego postępowania, wywodzących się z reguł moralności publicznej i czy nie szkodzi interesom zasługującym z ich punktu widzenia na ochronę”25.
Kolejną istotną kwestią jest odmowa zgody na rozwód pomimo faktu urodzenia dziecka z nieformalnego związku małżonka wyłącznie winnego. Sąd Najwyższy stwierdził: „Istnieniu nowego związku faktycznego nie można przypisywać znaczenia przesłanki decydującej o pozytywnym lub negatywnym zastosowaniu art. 56 § 3 zd. ostatnie k.r.o. Orzeczenie rozwodu na żądanie małżonka wyłącznie winnego, bez zgody drugiego małżonka, może być tylko wyjątkowo zgodne z interesem społecznym”. Ponadto małżonek wyłącznie winny zrzucając, że: „ze względu na dobro dziecka odmowę zgody pozwanej na rozwód należy ocenić jako sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, powinien był wykazać, jak korzystnie zmieni się sytuacja życiowa dziecka po zawarciu małżeństwa z obecną konkubiną. Nie wykazał zaś tego, a jego twierdzenie, że pragnie »zalegalizować« związek z konkubiną zdaje się wskazywać, iż traktuje małżeństwo jako »formalność«, gdy tymczasem jest to poważna instytucja prawna, mająca rozliczne skutki w życiu samych małżonków, jak i w ich relacjach ze społeczeństwem”26. Takie zachowanie małżonka winnego, domagającego się rozwodu nie zasługuje na aprobatę i może skutkować oddaleniem powództwa.
W przypadku orzeczenia rozwodu na żądanie małżonka wyłącznie winnego, przy braku zgody małżonka niewinnego, sąd ma obowiązek swoje stanowisko uzasadnić oraz ustalić okoliczności, które spowodowały, że sąd uznał odmowę zgody na rozwód sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, a małżonek wyłącznie winny udowodnić, że odmowa zgody na rozwód jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
3. Podsumowanie
Orzeczenie rozwodu zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa możliwe jest w przypadku zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Jest to przesłanka konieczna rozwodu, a warunki muszą być spełnione łącznie. Oprócz wskazanej przesłanki pozytywnej sąd może rozwiązać małżeństwo przez rozwód, gdy nie zagraża to dobru małoletnich dzieci, nie żąda go małżonek wyłącznie winny oraz nie jest to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W każdej sprawie sąd ma obowiązek przeprowadzić postępowanie dowodowe, które wykaże czy orzeczenie rozwodu w okolicznościach danej i konkretnej sprawy jest zasadne, w szczególności biorąc skutki, jakie za sobą niesie wyrok. Sąd zawsze bierze pod uwagę zasadę trwałości małżeństwa i ochrony rodziny, z uwzględnieniem jednak dopuszczalności rozwodu jako środka niezbędnego do likwidacji szkodliwych społecznie, martwych, formalnie tylko istniejących związków małżeńskich.
____________________________________
1 Ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. 2020 poz. 1359) – zwana dalej: k.r.o.
2 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20 sierpnia 2009 r., sygn. akt I ACa 410/09, LEX nr 551997.
3 Uchwała Sądu Najwyższego, całej izby Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z 18 marca 1968 r., sygn. akt III CZP 70/66, OSNC 1968, nr 5, poz. 77.
4 Art. 23 k.r.o.
5 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12 marca 2010 r., sygn. akt I ACa 51/10, LEX nr 1120376.
6 Wyrok Sądu Najwyższego z 22 października 1999 r., sygn. akt III CKN 386/98, LEX nr 1217913.
7 G. Jędrejek [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, Gdańsk 2019, art. 56.
8 Uchwała Sądu Najwyższego, całej izby Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z 18 marca 1968 r., op. cit.
9 Wyrok Sądu Najwyższego z 8 grudnia 1998 r., sygn. akt I CKN 817/97, LEX nr 1214475.
10 Wyrok Sądu Najwyższego z 28 września 2000 r., sygn. akt IV CKN 112/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 41.
11 Uchwała Sądu Najwyższego, całej izby Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z 18 marca 1968 r., op. cit.
12 Wyrok Sądu Najwyższego z 12 lutego 1997 r., sygn. akt II CKN 76/96, LEX nr 1633846.
13 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 8 kwietnia 2010 r., sygn. akt I ACa 83/10, LEX nr 1643024.
14 Ibidem.
15 Uchwała Sądu Najwyższego, całej izby Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z 18 marca 1968 r., op. cit.
16 Ibidem.
17 Wyrok Sądu Najwyższego z 9 października 1998 r., sygn. akt III CKN 573/98, LEX nr 1214449.
18 Wyrok Sądu Najwyższego z 25 maja 1998 r., sygn. akt I CKN 704/97, LEX nr 529702.
19 Wyrok Sądu Najwyższego z 2 grudnia 1957 r., sygn. akt I CR 140/57, OSNCK 1959, nr 2, poz. 44.
20 Obowiązek wyrażony w artykule 23 k.r.o. to obowiązek wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.
21 Wyrok Sądu Najwyższego z 18 marca 1999 r., sygn. akt I CKN 1050/97, OSNC 1999, nr 10, poz. 177.
22 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 6 marca 1997 r., sygn. akt I ACa 48/97, OSA 1998, nr 10, poz. 45.
23 Orzeczenie Sądu Najwyższego z 14 maja 1956 r., sygn. akt I CR 746/55, OSNCK 1956, nr 4, poz. 120.
24 Uchwała Sądu Najwyższego, całej izby Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z 18 marca 1968 r., op. cit.
25 Wyrok Sądu Najwyższego z 4 października 2001 r., sygn. akt I CKN 871/00, LEX nr 52659.
26 Wyrok Sądu Najwyższego z 26 października 2000 r., sygn. akt II CKN 956/99, „Monitor Prawniczy” 2001, nr 6, poz. 352.
