Wprowadzenie
Ustawodawca, wprowadzając w życie zapisy ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary2 (dalej „aktualna ustawa”) zdecydował, że oprócz osób fizycznych, odpowiedzialności represyjnej za czyny zabronione będą podlegać również podmioty zbiorowe, takie jak np. spółki kapitałowe. Normy ukonstytuowane w aktualnej ustawie nie przewidują jednak istnienia w polskim systemie prawnym tzw. zasady bezpośredniej odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych; tym samym represyjne oddziaływania na takie podmioty uzależnione były od wcześniejszego skazania osoby fizycznej jako sprawcy przestępstwa lub przestępstwa skarbowego.
Podstawowe założenia nowych przepisów, jakie wskazują autorzy w uzasadnieniu projektu3 , to: poszerzenie podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych poprzez objęcie nią zachowań uznanych za zachowania własne takich podmiotów, wyczerpujące znamiona czynu zabronionego oraz rezygnacja z wymogu uprzedniego uzyskiwania wyroku skazującego osobę fizyczną. W ramach niniejszego artykułu zostaną przedstawione najważniejsze regulacje przewidziane w aktualnej wersji projektu, z uwzględnieniem uwag zgłoszonych do ich treści m.in. w ramach konsultacji publicznych oraz opiniowania.
Brak efektywności obecnych regulacji jako główna przyczyna wprowadzanych zmian
Powodem, dla którego postanowiono zrewolucjonizować kwestie związane z odpowiedzialnością podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, jest znikoma efektywność obecnie obowiązującego ustroju w tym zakresie, co znajduje swoje odzwierciedlenie wpodanych poniżej statystykach. Zgodnie z treścią uzasadnienia projektu ustawy, w 2017 roku do sądów wpłynęło jedynie 14 spraw dotyczących odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, w 2016 – 25 spraw, w 2015 – 14 spraw, natomiast w 2014 roku było to 31 spraw4 . Z tych danych wynika, że aktualnie obowiązujące regulacje dotyczące odpowiedzialności podmiotów zbiorowych pozostają właściwie martwe. Ponadto w uzasadnieniu projektu wskazuje się, iż dotychczas orzekane kary w tego typu sprawach były niskie, co prowadzi do konstatacji, że postępowania prowadzone były przeciwko niewielkim podmiotom. Ponadto należy pamiętać, że podstawowym źródłem inicjatywy ustawodawczej w zakresie wprowadzenia regulacji dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych było przystąpienie Polski do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich, przyjętej przez Radę Unii Europejskiej 26 lipca 1995 roku, zobowiązującej jej sygnatariuszy do wprowadzenia stosownych przepisów w tym przedmiocie. Polska zobowiązała się zatem do utworzenia sprawnie funkcjonującego systemu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, co z uwagi na fakt niewielkiej ilości prowadzonych postępowań w tym zakresie, wydaje się pozostawać w dalszym ciągu zobowiązaniem niewykonanym. Warto jednak podkreślić, że prawo wspólnotowe nie narzuca krajom członkowskim tego, w jaki sposób mają one zrealizować powyżej wskazany obowiązek, tym samym pozostawiając dowolność w zakresie utworzenia odpowiedniego dla danego państwa modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.
Zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
W projekcie ustawy zrywa się z zasadą wcześniejszego skazania osoby fizycznej jako przesłanką warunkującą możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Nowe przepisy opierają bowiem możliwość poniesienia tej odpowiedzialności na koncepcji quasi-winy własnej takiego podmiotu, która jest bezpośrednio powiązana z wykreowaniem przez projektodawcę czynu zabronionego uznawanego za czyn samego podmiotu zbiorowego oraz na koncepcji tzw. „winy anonimowej”, która przewiduje możliwość poniesienia odpowiedzialności przez taki podmiot nawet w sytuacji, w której organ prowadzący postępowanie nie zindywidualizuje konkretnego sprawcy przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Wobec powyższego należy uznać, iż projektodawca ma zamiar wprowadzić do polskiego porządku prawnego model bezpośredniej odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, zgodnie z którym osoba prawna może zostać pociągnięta do odpowiedzialności poprzez bezpośrednie przypisanie jej winy (oskarżenie kierowane będzie bezpośrednio przeciwko przedsiębiorcy). Warto dodać, że w myśl projektowanego art. 37 ust. 1 postępowanie dotyczące pociągnięcia do odpowiedzialności o charakterze represyjnym podmiotu zbiorowego będzie mogło toczyć się niezależnie od postępowania karnego przeciwko osobie fizycznej.
W zaproponowanym modelu postępowanie prowadzone przeciwko osobie fizycznej pozostanie bowiem irrelewantne z punktu widzenia możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
Realizacja przedmiotowego modelu odpowiedzialności znajduje swój wyraz w projektowanym art. 5, zgodnie z którym podmiot zbiorowy odpowie za czyn zabroniony, którego znamiona zostaną wyczerpane przez działanie lub zaniechanie pozostające bezpośrednio w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością. Warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego będzie to, aby do wyczerpania znamion czynu zabronionego doszło wskutek działania lub zaniechania organu, umyślnego działania lub zaniechania członka organu, lub niezachowania przez podmiot zbiorowy ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że można było przewidzieć możliwość popełnienia czynu zabronionego.
Uzupełnieniem powyższej regulacji jest projektowany art. 6, w którym wymienia się katalog osób fizycznych mogących swoim zachowaniem doprowadzić do poniesienia odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy.
Warunkiem swoistego „przerzucenia” odpowiedzialności z osoby fizycznej na podmiot zbiorowy ma być popełnienie przez taką osobę czynu zabronionego, który pozostaje w bezpośrednim związku z prowadzoną przez podmiot zbiorowy działalnością oraz sprawowanie przez nią funkcji osoby, która m.in. działa w interesie lub na rzecz tego podmiotu i jest uprawniona do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub sprawowania nadzoru.
Ponadto w ramach niniejszego przepisu wskazuje się, że podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność za czyn zabroniony, z którego chociażby pośrednio osiągnął korzyść majątkową, popełniony przez: podwykonawcę albo innego przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną, jeśli jego czyn zabroniony pozostawał w związku z wykonywaniem umowy, zawartej z podmiotem zbiorowym, oraz pracownika albo osobę upoważnioną do działania w interesie lub na rzecz przedsiębiorcy niebędącego osobą fizyczną, jeśli jego czyn pozostawał w związku z wykonywaniem umowy, zawartej przez tego przedsiębiorcę z podmiotem zbiorowym.
Podsumowując – podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność za „czyn własny”, czyli taki, który pozostaje w związku z prowadzoną przez niego działalnością, oraz za czyn cudzy, popełniony przez ściśle określone podmioty (opisane w art. 6 ust. 2 pkt 1 i 2 projektu), pod warunkiem, że osiągnął on z tego czynu, choćby pośrednio, korzyść majątkową.
Projektodawa zaznaczył, że podmiot zbiorowy odpowie za czyny popełnione przez osoby wskazane w art. 6 na zasadzie winy w wyborze, winy w nadzorze lub tzw. winy organizacyjnej. Jak słusznie zauważyła Konfederacja Lewiatan5 , w ustawie z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny6 (dalej k.k.) nie przewiduje się takich form winy, jak wyszczególnione w projekcie ustawy. Wobec tego zachodzi rozbieżność pomiędzy regulacją projektu a formami winy przewidzianymi przez k.k. W projekcie ustawy proponuje się również zwolnienie podmiotu zbiorowego od poniesienia odpowiedzialności za nieprawidłowości w organizacji działalności (brak tzw. winy organizacyjnej), pod warunkiem wykazania przez taki podmiot, że wszystkie organy i osoby uprawnione do działania w jego imieniu lub interesie, zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach w organizacji działalności tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. Mając na uwadze powyższe należy zauważyć, że projektodawca posługuje się w omawianym zakresie terminologią oraz koncepcjami winy typowymi dla prawa cywilnego, co prowadzi do wniosku, że konstrukcja odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przewidziana w planowanym przepisie ma charakter mieszany7 .
W projekcie została zawarta także zasada, zgodnie z którą odpowiedzialność za popełnienie czynu zabronionego zostanie „przerzucona” na podmiot zbiorowy nawet wtedy, gdy zajdzie okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną sprawcy czynu zabronionego, w razie śmierci sprawcy, umorzenia postępowania z powodu jego niewykrycia, a także w przypadku zawieszenia postępowania w sprawie, w której nie można ująć oskarżonego lub oskarżony nie może brać udziału wpostępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby.
Powyższa propozycja rozwiązania problemu niewielkiej ilości postępowań karnych prowadzonych przeciwko podmiotom zbiorowym budzi kontrowersje. Bez wątpienia nowe regulacje przyczynią się do skrócenia drogi, jaką będą musiały przejść organy ścigania w celu podjęcia skutecznej próby pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za popełnienie czynów zabronionych. Jednakże wśród zebranych uwag odnoszących się do projektowanych zmian pojawiła się opinia, zgodnie z którą tylko warunek wcześniejszej karalności osoby fizycznej daje gwarancję zasadnego przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu.
Powyższe stanowisko wyraził Rzecznik Praw Obywatelskich8 i stwierdził, że wprowadzenie do polskiego porządku prawnego modelu tzw. „winy anonimowej” jest sprzeczne z zasadą zaufania do państwa i prawa (zwaną inaczej zasadą lojalności państwa względem obywateli) oraz stanowi pułapkę legislacyjną zastawioną na osoby działające w ramach podmiotów zbiorowych, bowiem nawet jeśli ich zachowanie nie zostanie uznane za przestępcze np. z uwagi na brak winy, odpowiedzialność zostanie „przerzucona” na podmiot zbiorowy. Rzecznik Praw Obywatelskich zauważył, że projekt powyższej regulacji został opracowany z pominięciem konstytucyjnych standardów tworzenia prawa.
W celu wykazania słuszności zajętego stanowiska, Rzecznik powołał się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego9 , zgodnie z którym prawo musi być stanowione w taki sposób, aby „nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela i aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań oraz w przekonaniu, iż jego działania podejmowane zgodnie z obowiązującym prawem będą także w przyszłości uznawane przez porządek prawny”. Uzupełniająco należy wskazać, że „Zasada ta nie została wprawdzie wyraźnie wysłowiona w tekście Konstytucji, ale niewątpliwie należy ona do kanonu zasad składających się na pojęcie państwa prawnego w znaczeniu, w jakim pojęcie to występuje w art. 2 Konstytucji. Przestrzeganie tej zasady ma szczególne znaczenie w sytuacji, w której ma miejsce zmiana dotychczas obowiązujących przepisów, zwłaszcza zaś tych, które znalazły już zastosowanie jako czynnik kształtujący sytuację prawną ich adresatów”10.
Należy również zwrócić uwagę, że zgodnie z treścią projektowanego art. 8 ustawy „W zakresie nieuregulowanym niniejszą ustawą do zasad odpowiedzialności podmiotu zbiorowego stosuje się przepisy części ogólnej k.k.”. Zabieg zastosowany w ramach niniejszego przepisu należy uznać za niefortunny, gdyż zdecydowana większość przepisów zawartych w k.k. nie jest przystosowana do specyfiki podmiotów zbiorowych, co sprawia, że zastosowanie przeważającej części instytucji wynikających z tej części k.k. będzie niewykonalne. Dlatego postulatem de lege ferenda jest zmiana projektu ustawy, polegająca chociażby na enumeratywnym wskazaniu przepisów k.k., które mogłyby znaleźć zastosowanie w stosunku do podmiotów zbiorowych.
Odpowiedzialność retrybucyjna podmiotu zbiorowego
Projektodawca w ramach nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary przewidział również wprowadzenie regulacji dotyczących odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej podmiotów zbiorowych, na wypadek popełnienia czynu zabronionego, za który podmioty te nie poniosą odpowiedzialności „karnej”. W rozdziale 3 projektu ustawy postanowiono bowiem, że w razie popełnienia czynu, o którym mowa powyżej, z którego została osiągnięta przez podmiot zbiorowy, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa o wartości przekraczającej 500 000 zł, sąd będzie władny orzec przepadek składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego w całości lub części albo ich równowartości, jeżeli podmiot zbiorowy w całości lub w znacznej części służył lub był przeznaczony do popełnienia tego czynu zabronionego lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści.
Projekt nowej ustawy wprowadza również zasadę, zgodnie z którą podmiot zbiorowy nie ma ponosić odpowiedzialności retrybucyjnej, jeśli nie ponosi winy w organizacji, bądź orzeczenie przepadku byłoby niewspółmierne do rodzaju i stopnia naruszenia reguł ostrożności, które poprzedziły popełnienie czynu zabronionego, a także jeżeli byłoby to niewspółmiernie dolegliwe wobec osoby, której przysługują prawa majątkowe do podmiotu zbiorowego, w szczególności gdy osoba ta zachowała należytą staranność, wymaganą w danych okolicznościach, w nadzorze nad działalnością tego podmiotu lub szkoda wyrządzona przestępstwem lub wartość osiągniętej korzyści nie jest znaczna wobec rozmiaru działalności podmiotu zbiorowego. Należy dodać, że w projekcie przewidziano także zapis, zgodnie z którym sąd w przypadku nieorzekania przepadku będzie mógł orzec nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa w wysokości nawet do 5 milionów złotych.
Ochrona sygnalistów
W projekcie ustawy przewiduje się wprowadzenie ważnych gwarancji dotyczących uprawnień pracowników podmiotu zbiorowego, sygnalizujących nieprawidłowości w funkcjonowaniu swojego pracodawcy. Zgodnie bowiem z treścią projektowanego art. 13 ust. 1, jeżeli w związku ze zgłoszonymi informacjami, o których mowa w art. 1111, dojdzie do naruszenia uprawnień pracowniczych wobec osoby zgłaszającej informacje lub zakończenia stosunku pracy lub umowy wzajemnej z tą osobą, sąd na wniosek osoby, która zgłosiła te informacje, będzie mógł orzec przywrócenie jej do pracy oraz odszkodowanie.
Warto podkreślić, że przesłanką wydania orzeczenie o takiej treści jest zasadność zgłoszonych informacji oraz możliwość doprowadzenia za ich pomocą do zapobiegnięcia lub szybszego wykrycia czynu zabronionego. Wskazana wyżej przesłanka wydania orzeczenia w przedmiocie przywrócenia pracownika do pracy lub zasądzenia na jego rzecz odszkodowania została dodana do tekstu projektu na skutek uwzględnienia krytycznych uwag wobec pierwotnej wersji przepisu regulującego omawianą materię, która nie uzależniała wydania takiego orzeczenia od prawdziwości zgłoszonych informacji, ani od rzetelnego sposobu ich uzyskania, co mogło doprowadzić do swoistego automatyzmu ochrony sygnalisty niepowiązanego z wagą dokonanego zgłoszenia, ani celem, którym kierowała się osoba dokonująca zgłoszenia12.
Kary i środki karne
W projekcie ustawy proponuje się zaostrzenie kary pieniężnej, zakreślając jej granice od 30 000 zł do 30 000 000 zł. W porównaniu do aktualnie obowiązującego stanu prawnego oznacza to sześciokrotne podwyższenie górnej granicy tej kary. Co więcej, w projekcie nie przewiduje się ograniczenia górnej granicy kary pieniężnej do 3% przychodu podmiotu zbiorowego w danym roku obrotowym, tak jak ma to miejsce na gruncie aktualnej ustawy.
Zgodnie z fragmentem uzasadnienia projektu ustawy „Podniesienie progu zagrożenia karą do 30 000 zł wynika z przyjętego w projekcie założenia, że postępowania na podstawie ustawy nie należy wszczynać w odniesieniu do małych podmiotów zbiorowych”. Odnosząc się do powyższego założenia przyjętego w projekcie należy zauważyć, że ustawodawca w ramach planowanych przepisów nie przewidział tego rodzaju kategoryzacji podmiotów. Według treści projektowanego art. 35 ust. 1 nowej ustawy, postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony wszczyna się, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego, stanowiącego podstawę tej odpowiedzialności oraz przemawia za tym interes społeczny, co potwierdza brak uzależnienia decyzji o ukaraniu podmiotu zbiorowego od jego wielkości.
Powyżej wskazana koncepcja (dotycząca kategoryzacji podmiotów zbiorowych, tj. niekarania małych podmiotów zbiorowych) nie znajduje swojego uzasadnienia również na gruncie art. 35 ust. 2 projektu ustawy, który nie uzależnia wydania decyzji w tym zakresie od wielkości podmiotu13. Wskazując na powyższe uznać należy, że założenia ustawodawcy w omawianym zakresie są niespójne z brzmieniem projektowanych przepisów i prowadzą do dezorientacji.
Ponadto projektowana ustawa wprowadza nową karę w postaci rozwiązania podmiotu zbiorowego. Sąd będzie mógł orzec taką karę, jeśli podmiot zbiorowy w całości lub w znacznej części służył popełnieniu czynu zabronionego zagrożonego karą pozbawienia wolności nie niższą niż 5 lat, a jego dalsze funkcjonowanie zagraża bezpieczeństwu obrotu gospodarczego lub gdy uprzednio orzeczono wobec niego karę pieniężną, a orzeczenie innej kary nie jest wystarczające dla osiągnięcia jej celów, w szczególności nie zapewni przestrzegania przez podmiot zbiorowy zasad należytej staranności.
Mając na uwadze brzmienie projektowanego art. 18 ust. 1 można zaryzykować stwierdzenie, że kara w nim ukonstytuowana jest surowa, a przesłanki jej stosowania zostały ujęte szczególnie nieprecyzyjnie. Co prawda ww. treść przepisu przewidującego wprowadzenie kary rozwiązania podmiotu zbiorowego wskazuje, że przesłanką jej orzeczenia jest popełnienie przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności do lat 5 lub wyższą, jednak należy zauważyć, że katalog takich przestępstw jest bardzo obszerny. Co więcej, projektowany przepis nie daje odpowiedzi na pytanie, jak należy rozumieć zwrot „podmiot w znacznej części służący popełnieniu przestępstwa”.
Równocześnie z karą rozwiązania podmiotu zbiorowego sąd orzeknie o przeniesieniu własności składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego na rzecz Skarbu Państwa, chyba że będą one podlegać zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi.
Na gruncie nowej ustawy projektodawca przewiduje również poszerzenie katalogu środków karnych, do którego będą się zaliczać: przepadek mienia lub korzyści majątkowych albo ich równowartości, zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń, zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych, zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości wsparcia finansowego środkami publicznymi, otrzymywanego od chwili popełnienia czynu zabronionego do chwili wydania orzeczenia w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, podanie wyroku do publicznej wiadomości, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, nawiązka oraz stałe albo czasowe zamknięcie oddziału danego podmiotu zbiorowego.
W myśl proponowanego art. 28 ust. 1 sąd powinien, orzekając kary i środki karne, uwzględniać w szczególności: wagę nieprawidłowości w zachowaniu reguł należytej staranności działania, rozmiary korzyści uzyskanej lub możliwej do uzyskania przez podmiot zbiorowy, jego sytuację majątkową, społeczne następstwa ukarania, wpływ ukarania na dalsze funkcjonowanie podmiotu zbiorowego, działania podjęte w ramach podmiotu zbiorowego po popełnieniu czynu zabronionego mające na celu w szczególności wykrycie i ukaranie sprawców, naprawienie szkody oraz zwrot uzyskanej korzyści.
Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego w przypadku jego połączenia, podziału lub przekształcenia
Ważnym novum na gruncie projektowanych przepisów jest wprowadzenie regulacji przewidujących możliwość pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności również w przypadku uprzedniego przeprowadzenia przez taki podmiot procesów transformacyjnych. Zgodnie z propozycją ustawodawcy, w przypadku połączenia podmiotów zbiorowych odpowiedzialność za czyn zabroniony popełniony przed dniem połączenia ponosi podmiot zbiorowy wstępujący w wyniku połączenia w prawa i obowiązki podmiotu zbiorowego podlegającemu połączeniu.
Natomiast w przypadku podziału podmiotu zbiorowego odpowiedzialność za czyn popełniony przed dniem podziału mają ponieść wszystkie podmioty zbiorowe, które przejęły chociażby część praw i obowiązków podmiotu dzielonego. Z kolei w sytuacji przekształcenia podmiotu zbiorowego, odpowiedzialność za czyn popełniony przed dniem przekształcenia poniesie podmiot zbiorowy powstały w wyniku przekształcenia.
Powyższe rozwiązania należy ocenić pozytywnie, gdyż aktualna ustawa14 odnosi się do materii łączenia, podziału i przekształceń podmiotów zbiorowych jedynie w kontekście możliwości zastosowania w stosunku do takich podmiotów środka zapobiegawczego, zakazującego przeprowadzania procesów transformacyjnych w trakcie toczącego się już postępowania. Zachowanie takiego stanu rzeczy może ułatwiać podmiotom zbiorowym ucieczkę od poniesienia odpowiedzialności karnej.
Oportunizm prokuratorski
Zgodnie z brzmieniem projektu ustawy, przesłanką wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu będzie istnienie interesu społecznego, zaś jedynym organem uprawnionym do zweryfikowania określonej sprawy w tym zakresie będzie prokurator. Warto zaznaczyć, że dla oceny czy w danej sprawie wystąpi powyżej wskazana przesłanka, prokurator będzie musiał wziąć pod uwagę stopień społecznej szkodliwości czynu, wysokość osiągniętych przez podmiot zbiorowy korzyści, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia w ramach organizacji podmiotu zbiorowego oraz ekonomię postępowania.
Zdaniem Sądu Najwyższego15 uzależnienie wszczęcia postępowania od istnienia interesu społecznego „(…) może prowadzić do tego, że albo będzie to martwa przesłanka i zawsze będzie następowało wszczynanie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu, bo interes społeczny zawsze wymaga ukarania podmiotu albo co gorsza, będzie to w istocie wprowadzenie zasady oportunizmu ścigania do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych – czyli ścigamy tych, których chcemy ścigać”.
Według stanowiska zajętego przez Konfederację Lewiatan16„Zasady wszczynania postępowań wobec podmiotów zbiorowych przewidują tzw. oportunizm prokuratorski. Nie znajduje podstaw wyposażenie prokuratora w takie kompetencje. Pojęcie interesu społecznego omówione jest w orzecznictwie, co do przestępstw prywatnoskargowych. Ekstrapolacja tego rozwiązania na projekt jest nieadekwatna”.
Mając na uwadze powyższe należy uznać, że przytoczone rozwiązania wywołują wątpliwości co do ich zgodności z obowiązującą w polskim postępowaniu karnym zasadą legalizmu. Ponadto, w ślad za opinią wyrażoną przez Sąd Najwyższy, można zaryzykować stwierdzenie, iż rzeczone regulacje dają podstawy do karania podmiotów zbiorowych w sposób wybiórczy i instrumentalny.
Środki zapobiegawcze i zarząd przymusowy
Projektodawca ma zamiar zapewnić prawidłowy przebieg postępowań w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych poprzez poszerzenie katalogu środków zapobiegawczych, które będzie można zastosować w przypadku dużego prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego przez podmiot zbiorowy, którego działalność mogłaby spowodować popełnienie kolejnego przestępstwa, wyrządzić szkodę Skarbowi Państwa lub innej osobie, lub utrudniałaby prowadzenie postępowania karnego lub postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
Do projektowanego katalogu zalicza się następujące środki zapobiegawcze: zakaz promocji i reklamy, zakaz zawierania umów określonego rodzaju, zakaz prowadzenia określonej działalności, zakaz obciążania na czas postępowania bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania tego postępowania, wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji, zakaz łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego.
Największą kontrowersję wśród komentujących zapisy projektu wzbudził środek zapobiegawczy w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności. Jak słusznie zauważył Rzecznik Praw Obywatelskich17, wymierzenie takiego środka może mieć analogiczny skutek do likwidacji przedsiębiorstwa, jeśli jego zakres obejmować będzie wszystkie pola działalności danego podmiotu.
Ustawodawca daje tym samym organom prowadzącym postępowania potężny oręż, dzięki któremu będą one mogły doprowadzić do bankructwa podmiotu zbiorowego jeszcze przed jego prawomocnym skazaniem. Powyższy problem nabiera dodatkowego znaczenia w kontekście braku uwzględnienia w projekcie ustawy dekretacji przesłanek szczegółowych orzekania środków zapobiegawczych, co może powodować arbitralność w działaniach organów prowadzących postępowanie.
Oprócz powyżej wskazanych środków zapobiegawczych, organ prowadzący postępowanie będzie mógł zastosować wobec podmiotu zbiorowego, w stosunku do którego istnieje duże prawdopodobieństwo popełnienia przez niego czynu zabronionego, dodatkowy środek o swoistym charakterze w postaci zarządu przymusowego. Zgodnie z treścią uzasadnienia, odrębność tego środka ma wynikać przede wszystkim z celu jego stosowania, którym będzie zapewnienie prawidłowego przebiegu postępowania, zapobieganie popełnieniu nowego przestępstwa lub przestępstwa skarbowego oraz zabezpieczenie na poczet przyszłych kar i środków.
Zarząd przymusowy miałby być stosowany zgodnie z regułami ukonstytuowanymi w ustawie z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego18 (dalej k.p.k.), wobec czego organ prowadzący postępowanie korzystając z tego środka określi przedsiębiorstwo lub jego zorganizowaną część, które będzie objęte zarządem przymusowym oraz wyznaczy zarządcę spośród osób posiadających licencję doradcy restrukturyzacyjnego.
_________________________________________
1 Projekt ten został zamieszczony przez Rządowe Centrum Legislacji 13 grudnia 2018 r.; https://legislacja.rcl.gov.pl/ projekt/12312062/katalog/12511926#12511926.
2 T.j. Dz.U. 2018 poz. 703.
3 Por. uzasadnienie Ministerstwa Sprawiedliwości do projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i zmianie niektórych ustaw, zamieszczone w Rządowym Centrum Legislacji wraz z nowym tekstem projektu 13 grudnia 2018 r.
4 Dane własne Ministerstwa Sprawiedliwości.
5 Por. stanowisko Konfederacji Lewiatan z 18 czerwca 2018 r. do projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i niektórych ustaw; https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12312062/12511895/12511898/dokument347575.pdf.
6 T.j. Dz.U. 2018 poz.1600.
7 Por. uzasadnienie projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, op. cit.
8 Por. wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich do ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry z 9 października 2018 r., https://www.rpo.gov.pl/sites/default/ files/Wyst%C4%85pienie%20do%20Ministra%20Sprawiedliwo%C5%9Bci%20w%20sprawie%20odpowiedzialno%C5%9Bci%20podmiot%C3%B3w%20zbiorowych.pdf.
9 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 lutego 2001 r., sygn. akt K 27/00.
10 Wyrok Trybunał Konstytucyjnego z 20 grudnia 1999 r., sygn. akt K 4/99.
11 Między innymi informacje o podejrzeniu przygotowania, usiłowania lub popełnienia czynu zabronionego, niedopełnieniu obowiązków lub nadużyciu uprawnień przez organy podmiotu zbiorowego, niezachowaniu należytej staranności, wymaganej w danych okolicznościach w działaniach organów podmiotu zbiorowego oraz o nieprawidłowościach w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, które mogłyby prowadzić do popełnienia czynu zabronionego.
12 Por. uwagi spółki Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. z 18 czerwca 2018 r. do projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i zmianie niektórych ustaw, https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12312062/12511895/12511898/dokument347580.pdf.
13 Por. opinia Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów z 22 czerwca 2018 r. o projekcie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i zmianie niektórych ustaw, https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12312062/katalog/12511901#12511901.
14 Art. 26a aktualnej ustawy.
15 Uwagi Sądu Najwyższego z 3 lipca 2018 r. do projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i zmianie niektórych ustaw, https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12312062/12511901/12511904/dokument350514.pdf.
16 Stanowisko Konfederacji Lewiatan, op. cit.
17 Por. wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich, op. cit.
18 T.j. Dz.U. 2017 poz. 1904.
