Zgodnie z art. 945 § 1 pkt 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Wskazana przesłanka jest niewątpliwie najczęściej spotykaną w praktyce sądowej wadą oświadczenia woli. Należy zauważyć, że stan świadomości i stan swobody to dwa odmienne stany.
W orzecznictwie przyjmuje się, że o pozostawaniu spadkodawcy w stanie wyłączającym świadome testowanie decyduje wpływ zakłóceń jego czynności mentalnych na jego orientację co do znaczenia i skutków podejmowanej czynności.
W orzecznictwie przyjmuje się, że o pozostawaniu spadkodawcy w stanie wyłączającym świadome testowanie decyduje wpływ zakłóceń jego czynności mentalnych na jego orientację co do znaczenia i skutków podejmowanej czynności. O działaniu swobodnym można mówić przy założeniu nieupośledzonego działania funkcji psychicznych, czyli wtedy, gdy proces podejmowania decyzji i uzewnętrznienia woli nie był zakłócony przez destrukcyjne czynniki, wyłączające autonomię danej osoby, a spadkodawca nie kierował się motywami mającymi charakter chorobliwy[1].
Przy ocenie tego, czy testament został sporządzony w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji należy brać pod uwagę stan mentalny testatora. Ocena tego stanu uwzględniać musi jego zdrowie, wiek i okoliczności, mogące czasowo albo stale ograniczyć, albo wyłączyć u testatora świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli. W orzecznictwie podnosi się, że art. 945 § 1 pkt 1 KC dotyczy przypadku, gdy zakłócenia psychiczne wpływają na rozumienie przez spadkodawcę znaczenia i skutków dokonywanej czynności[2]. Przyczyną stanu wyłączającego świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy bądź inne zaburzenia czynności psychicznych. Stwierdzenie choroby psychicznej u spadkodawcy nie prowadzi jednak automatycznie do nieważności testamentu. W takim wypadku niezbędne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego celem ustalenia u spadkodawcy zdolności testowania w chwili sporządzenia przez niego testamentu[3]. Co istotne, pozostawanie w stanie leczenia, także w zakładzie zamkniętym, nie jest wystarczające dla automatycznego zakwestionowania ważności testamentu. Inną przyczyną może być również ciężka, wyczerpująca choroba, powodująca niemożność przeciwstawienia się zewnętrznym czynnikom, np. choroba nowotworowa mózgu. Zakres schorzeń powodujących wyłączenie świadomości lub swobody spadkodawcy jest w zasadzie nieograniczony.
Niezwykle istotną rolą w postępowaniu sądowym, w którym podniesiony został zarzut nieważności testamentu, odgrywają zatem biegli i lekarze, którzy są w stanie ocenić stan zdrowia spadkodawcy w momencie sporządzania testamentu.
[1] Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 7 września 2016 r., IV CSK 702/15
[2] Art. 945 KC T. III red. Gutowski 2022, wyd. 3/Sokołowski/Żok
[3] Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 30 kwietnia 1976 r., III CRN 25/76
