Modyfikacja zakresu podmiotowego obowiązku zaliczania przysporzeń z tytułu darowizny
Gdy dział spadku następuje między zstępnymi albo zstępnymi i małżonkiem spadkodawcy, dziedziczącymi ustawowo, pojawia się obowiązek zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn. Oznacza to, iż wartość dokonanych przez spadkodawcę darowizn na rzecz zstępnych dolicza się do spadku, a następnie oblicza się schedę spadkową każdego ze spadkobierców, zaliczając na poczet jego schedy wartość otrzymanej darowizny od spadkodawcy. Zaliczeniu na schedę spadkową nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.
Jednak kodeks cywilny daje spadkodawcy możliwość rozporządzenia swoim majątkiem za życia zgodnie z własną wolą, dokonując przysporzeń nieodpłatnych na rzecz spadkobierców, jednocześnie zwalniając daną darowiznę od obowiązku zaliczenia jej na schedę spadkową.
Spadkodawca ma zatem możliwość modyfikacji zakresu podmiotowego obowiązku zaliczania przysporzeń z tytułu darowizny. Jest to niezwykle istotne z punktu widzenia realizacji rzeczywistej woli spadkodawcy w zakresie dokonywania rozporządzeń swoim majątkiem. Art. 1039 k.c. daje możliwość złożenia przez spadkodawcę dwóch rodzajów oświadczeń: zwalniającego z obowiązki zaliczania darowizn i przysporzeń z tytułu zapisów windykacyjnych do spadku na potrzeby działu spadku oraz nakładające taki obowiązek na spadkobiercę ustawowego, dla którego ustawa takiego obowiązku nie przewiduje.
Oświadczenia wspomniane wyżej, zgodnie z przeważającym głosem doktryny w tym zakresie, mogą zostać złożone w dowolnej formie. Nie muszą stanowić one elementu czynności prawnej darowizny. W świetle przeważającego poglądu doktryny zwolnienie z obowiązku zaliczenia może przybrać postać samodzielnej czynności prawnej. Przepisy kodeksu cywilnego nie wskazują także, kiedy oświadczenie o zwolnieniu darowizny z obowiązku zaliczenia na poczet spadku powinno zostać złożone. W literaturze podnosi się, iż stosowne oświadczenie może zostać złożone, co naturalne, razem z darowizną, ale także po dokonaniu darowizny. Może być także złożone w testamencie.
Doliczania darowizn na potrzeby obliczenia zachowku
Doliczenia darowizn na schedę spadkową należy odróżnić od doliczania darowizn na potrzeby obliczenia zachowku. Najistotniejszą różnicą, jest właśnie możliwość złożenia oświadczenia przez spadkodawcę, aby dokonaną darowiznę wyłączyć od zaliczania na schedę spadkową, tym samym, darowizna nie będzie brana pod uwagę przy dziale spadku, natomiast w przypadku instytucji zachowku, zaliczanie darowizn ma charakter bezwzględny, spadkodawca nie ma możliwości wyłączyć darowizny od zaliczenia do obliczenia substratu zachowku. Co również istotne, doliczenie darowizn w postępowaniu o dział spadku ma miejsce tylko w sytuacji dziedziczenia ustawowego przez zstępnych albo zstępnych i małżonka, przy obliczaniu natomiast wysokości należnego zachowku, doliczeniu podlegają wszystkie darowizny uczynione przez spadkodawcę, bez względu na to kto jest spadkobiercą. Wreszcie zaliczanie darowizn na schedę spadkową w postępowaniu o dział spadku występuje jedynie w przypadku dziedziczenia ustawowego, natomiast doliczanie darowizn w celu wyliczenia należnego zachowku występuje w razie dziedziczenia ustawowego i testamentowego.
Warto także wskazać, iż w przypadku działu spadku w ramach dziedziczenia ustawowego, doliczanie darowizn służy wyliczeniu schedy spadkowej spadkobiercy oraz wartości jaka mu przypadnie po zaliczeniu przyznanej darowizny na przypadającą mu schedę, spadkobierca nie jest zobowiązany do wypłacania jakichkolwiek kwot w związku z otrzymaną darowizną W sytuacji natomiast darowizny zaliczanej na cele wyliczenia substratu zachowku, obdarowany może być zobowiązany do zapłaty uprawnionym należnego zachowku.
Autor: Barbara Figas, adwokat Russell Bedford Poland
