1. Rewolucje powstają w kryzysie
Zanim zostaną przedstawione szczegóły dotyczące francuskich konstytucji, należy pokrótce opisać przyczyny prowadzące do rewolucji. Za główną przyczynę można uznać kryzys gospodarczy, który był coraz bardziej odczuwalny, zwłaszcza od 1770 r. Wynikał on z rodzących się sprzeczności – rosnące kapitalistyczne siły wytwórcze nie były w stanie pogodzić się z opartym o feudalizm kształtem państwa francuskiego. Po dość długim okresie rozkwitu gospodarki, w 1778 r. nastąpił gwałtowny spadek cen, co skutkowało również załamaniem się gospodarki. Odczuli to przede wszystkim rolnicy oraz przemysłowcy, którzy zauważyli, że koszty produkcji oraz nałożone podatki zaczęły przewyższać dochody ze sprzedaży.
Kryzys gospodarczy zaostrzył równocześnie konflikty społeczne – zwłaszcza słuszne oburzenie mieszczaństwa, czyli tzw. „stanu trzeciego”, który nie miał realnego wpływu na kształt państwa (poprzez udział w rządach) oraz był pozbawiony przywilejów.
Wpływ na rewolucję, ale i późniejszy kształt aktów prawnych, miały również kształtujące się myśli oświeceniowe – zwłaszcza teoria podziału władzy Monteskiusza oraz koncepcja umowy społecznej Rousseau. Ta pierwsza była przeciwstawiana dotychczasowej monarchii absolutnej i rządom despotycznym. Z kolei głównym założeniem umowy społecznej Rousseau była suwerenność ludu, co pociągało ze sobą przekonanie, że to właśnie lud legitymizuje władzę, nie zaś „z łaski bożej” król. Ważna również była zasada wolności i równości społecznej, które kłóciły się z feudalnym podziałem społeczeństwa na stany.
2. Poszczególne okresy rewolucji francuskiej
Rewolucja Francuska w 1789 roku zapoczątkowała coś – nomen omen – rewolucyjnego, mianowicie kształtowanie się nowego ustroju we Francji, jakże innego od dotychczasowej monarchii absolutnej. Przez pierwsze 10 lat były to zmiany dość gwałtowne, dopiero następne 15 lat rządów Napoleona pozwoliło na pewne wyklarowanie się stosunków wewnętrznych.
W swej książce Michał Sczaniecki wyróżnia 5 podstawowych okresów od 1789 do 1814 roku.
„I okres monarchii ograniczonej (1789 – 1792) – od zebrania się Stanów Generalnych do uwięzenia króla Ludwika XVI (…),
II okres Konwentu (1792 – 1793) – do zwycięstwa jakobinów nad żyrondystami (…),
III okres dyktatury jakobińskiej (1793 – 1794) – do zamachu 9 termidora, tj. do uwięzienia Robespierre’a (…),
IV okres Dyrektoriatu (1795 – 9 listopad 1799) – do zamachu Napoleona 18 brumaire’a 1799 r. (…),
V okres dyktatury napoleońskiej (1799 – 1814/1815) – do kapitulacji Napoleona; w okresie tym można jeszcze wyróżnić dwa etapy: konsulatu i cesarstwa przedzielone datą 1804 r.”1.
Jak zostało wspomniane wcześniej, niniejszy artykuł skupi się jedynie na latach 1789 – 1799.
Pierwszy okres rozpoczęło zwołanie przez Ludwika XVI Stanów Generalnych. Było to dość wyjątkowe, biorąc pod uwagę to, iż nie były one zwoływane od 1614 r. Każdy ze stanów, tj. duchowieństwo, szlachta oraz mieszczaństwo, powołało swoich posłów. Wyjątkowo stan trzeci dostał również zgodę na powołanie dwukrotnej liczby posłów. Problem w tym, że teoretycznie nie stanowiło to przełożenia na „siłę głosu”, ponieważ każdy stan obradował oraz głosował oddzielnie. Praktycznie, stało się inaczej. Po zwołaniu Stanów Generalnych mieszczaństwo wysunęło postulat wspólnych obrad. Dzięki temu, że do posłów stanu trzeciego przyłączyły się również głosy posłów duchowieństwa oraz szlachty, przesądzony został sposób prowadzenia obrad. W dniu 9 lipca Stany Generalne ogłosiły się Konstytuantą. Niedługo później, bo 14 lipca, lud paryski zdobył Bastylię (nie tylko więzienie, ale i symbol królewskiego ucisku). To wydarzenie przyspieszyło prace Konstytuanty, która przeprowadziła wiele reform, z których najważniejszą było uchwalenie wpierw Deklaracji praw człowieka i obywatela, a dwa lata później – Konstytucji z 3 września 1791 r.
3. Deklaracja praw człowieka i obywatela
Pierwszym dokumentem, nad którego postanowieniami zostanie skupiona uwaga, będzie Deklaracja praw człowieka i obywatela (dalej: Ustawa), uchwalona w sierpniu 1789 r. i do tej pory będąca wzorem podstawowych, naczelnych praw. Z punktu widzenia historycznego treść niniejszego dokumentu była – nomen omen – rewolucyjna w stosunku do dotychczasowego porządku społecznego i ustroju państwa. Tym bardziej, że wiele postanowień stało się podstawami współczesnej cywilizacji i są „oczywiste” dla współczesnych.
W treści Deklaracji praw człowieka i obywatela można wyodrębnić dwie grupy zagadnień: „1) zasady ogólne dotyczące organizacji politycznej państwa; 2) sformułowanie praw osobistych człowieka, tzw. praw obywatelskich”2.
Niezwykle ważną zasadą przyjętą w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela była ta dotycząca suwerenności ludu. Prawo stanowione miało być odtąd aktem woli powszechnej; nie jest jednak doprecyzowane, czy ów akt woli może zostać wyrażony bezpośrednio, czy jednak poprzez wybranych powszechnie prawodawców (tj. reprezentantów). Drugą zasadą była zasada trójpodziału władzy, tj. na władzę ustawodawczą, wykonawczą oraz sądowniczą. Dodatkowo „Deklaracja podkreśla prawo ludu do wyrażania zgody na obciążenia podatkowe oraz przewiduje odpowiedzialność władzy przed ludem”3.
Równie istotną kwestią jest wymienienie w Deklaracji praw człowieka i obywatela tzw. praw obywatelskich. Co ważne, są to prawa naturalne, niezbywalne i święte. Zostało to wprost wskazane w Preambule, która brzmi:
„Przedstawiciele Ludu Francuskiego, występujący jako ZGROMADZENIE NARODOWE, uważając, iż jedyną przyczyną nieszczęść publicznych i nadużyć rządów jest nieznajomość, zapomnienie i lekceważenie praw człowieka, postanowili ogłosić w formie uroczystej deklaracji, naturalne, niepozbywalne i święte prawa człowieka; aby ta deklaracja stojąc zawsze przed oczami wszystkich członków społeczeństwa przypominała im nieustannie ich prawa i obowiązki, aby akty władzy ustawodawczej i wykonawczej przez ciągłe ich porównywanie z celem każdej instytucji państwowej były w większym poszanowaniu, aby skargi obywateli, oparte odtąd na prostych i niewątpliwych zasadach, miały za cel utrzymanie Konstytucji i szczęścia ogólnego. Wobec powyższego ZGROMADZENIE NARODOWE uznaje i ogłasza w przytomności pod auspicjami Istoty Najwyższej następujące prawa człowieka i obywatela.”4
Dokument wprost wymienia takie prawa, jak:
Wolność – została ona zdefiniowana w artykule 4 jako możność czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu. Dodatkowo ważnym założeniem przedstawionym w tym samym przepisie jest zasada, iż granice wolności może określać jedynie ustawa. Doprecyzowuje to również artykuł 5, zgodnie z którym ustawa może zabraniać tylko takiego postępowania, które jest szkodliwe dla społeczeństwa, zaś wszystko, co nie jest zabronione przez Ustawę, nie może być zakazane i nikt nie może być zmuszony do czynienia tego czego Ustawa nie nakazuje.
Wolność w wyrażaniu poglądów – w tym również poglądów religijnych. Zgodnie z artykułem 10 nikt nie może być niepokojony z powodu swoich przekonań; podkreśla się jednak, iż ich manifestacja nie może zakłócać porządku publicznego, ustanowionego przez Ustawę. W dalszej części zostaje również podkreślone, iż swobodna wymiana myśli poglądów jest jednym z najcenniejszych praw człowieka – konsekwencją tego jest zagwarantowanie wolności słowa, pisma i druku. Co ważne, obywatel odpowiada tylko za nadużywanie tej wolności i jedynie w wypadkach określonych przez Ustawę.
Równość wobec prawa – wyrażona została wprost w artykule 1, który stwierdza, iż ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa. Zgodnie z drugim zdaniem tego przepisu, różnice społeczne mogą się opierać tylko na użyteczności wobec społeczeństwa.
Wolność gospodarcza – która jest wyrażona nienaruszalnością własności, która, zgodnie z artykułem 17, jest prawem świętym i nietykalnym. Dalej można przeczytać, iż nikt nie może być prawa do własności pozbawionym, z wyjątkiem wypadku, gdy tego wymaga w sposób oczywisty konieczność publiczna uznana przez prawo. Ale i to z kolei wymaga słusznego i z góry wypłaconego odszkodowania.
Kontrola władzy publicznej – powyższe odnosi się również do podatków. Zgodnie z artykułem 15 społeczeństwo ma prawo żądać od każdego funkcjonariusza publicznego sprawozdania z jego działalności. Z kolei artykuł 14 dawał obywatelom prawo do: stwierdzenia osobiście lub przez swoich przedstawicieli konieczności podatku publicznego, wyrażenia na niego zgody w sposób niczym nieskrępowany, czuwania nad jego zużyciem, ustalenia jego wysokości podstawy wymiaru sposobu jego ściągania oraz czasu trwania.
Mając powyższe na uwadze, tym bardziej przykrym jest brak ustanowienia praw pracowniczych, o czym pisze Michał Sczaniecki. „Zasada równości proklamowana została jedynie na gruncie równości wobec prawa. Deklaracja zupełnie nie poruszała problemu równości gospodarczej. Zasady równości i wolności w jej sformułowaniu miały służyć interesom bogacącego się mieszczaństwa. Otworzyły one pole do potęgowania się nierówności gospodarczej; na zasadach tych wyrosną idee kapitalistycznego liberalizmu (…). Rzecz charakterystyczna, że ani sama Deklaracja, ani późniejsze akty rewolucyjne nie tworzyły podstaw do wolności zrzeszeń robotniczych. Przeciwnie, uchwalona w r. 1791 ustawa, zwana Loi Le Chapelier, formalnie zabroniła takich zrzeszeń (również i zrzeszeń pracodawców). Koalicje robotników, widmo zorganizowanych strajków itp. groziły interesom bogacącego się mieszczaństwa”5.
4. Konstytucja z 1791 r.
Konstytucja z 1791 r. była oparta o założenia Deklaracji praw człowieka i obywatela, która zresztą stała się jej częścią. Dokument ten podkreślał już niemal na samym początku, że suwerenność należy do narodu. Zgodnie z artykułem 11, jest ona jedna, niepodzielna, niepozbywalna i nie podlegająca przedawnieniu. „(…) żadna część Ludu ani żadna jednostka nie może sobie przyznać jej wykonywania”. Dodatkowo, w artykule 12 zostaje podkreślone, że wszystkie władze wywodzą się wyłącznie od narodu oraz, że może on sprawować je jedynie przez delegację.
W tym miejscu następuje podział na władzę ustawodawczą, władzę wykonawczą oraz władzę sądowniczą.
Władzę wykonawczą sprawował król, jak sama Konstytucja z 1791 r. to określała, rząd był monarchiczny. Pod autorytetem króla władza wykonawcza była sprawowana przez ministrów oraz innych odpowiedzialnych urzędników. W dalszej części „O godności Królewskiej, o Regencji i o Ministrach” można było przeczytać, iż godność królewska jest niepodzielna i powierzona dziedzicznie panującej dynastii w linii męskiej, w porządku primogenitury, z wykluczeniem wieczystym kobiet i ich potomstwa – dodatkowo osoba króla była nietykalna i święta. Zmienił się również jego tytuł, ponieważ nie był już „z łaski bożej chrześcijańskim królem Francji i Nawarry”, lecz „Królem Francuzów”. Ale, co ważne, dalej zostało wyraźnie zaznaczone, iż „Nie ma we Francji autorytetu wyższego ponad Ustawę. Król rządzi na tej mocy i jedynie w imieniu Ustawy może żądać posłuszeństwa”. Król powoływał i odwoływał ministrów (tylko do niego należała niniejsza funkcja), zaś ministrami nie mogli być mianowani członkowie Zgromadzenia Narodowego (zgodnie z artykułem 93, „obecnego ani przyszłych legislatur”).
Należy krótko wspomnieć o ministrach. Przede wszystkim każdy królewski rozkaz musiał zostać podpisany przez samego króla, jak i kontrasygnowany przez właściwego ministra lub kierownika departamentu. Ministrowie byli odpowiedzialni prawnie (konstytucyjnie) i, jak podkreślono, żaden rozkaz królewski, czy to pisemny czy ustny, nie zwalniał danego ministra od odpowiedzialności. Artykuł 96 przewidywał, iż są oni odpowiedzialni za wszystkie popełnione przez nich przestępstwa przeciw bezpieczeństwu państwa i Konstytucji; dodatkowo byli odpowiedzialni za wszystkie przypadki trwonienia pieniędzy przeznaczonych na wydatki w danym departamencie oraz wszelkie naruszenie własności i wolności jednostki. W związku z powyższym, ministrowie byli zobowiązani do przedstawiania ciału ustawodawczemu corocznych sprawozdań dotyczących wydatków w poszczególnych departamentach oraz wskazywania nadużyć, które mogły mieć miejsce w różnych dziedzinach zarządu. Jednocześnie żaden minister nie mógł być pociągany do odpowiedzialności karnej z tytułu pełnienia swojej funkcji bez właściwego dekretu ciała ustawodawczego.
Władza ustawodawcza była sprawowana przez Zgromadzenie Narodowe (Assemblee Legislative). Miało ono być powoływane co dwa lata w drodze nowych wyborów i było jednoizbowe. Składało się ono z 745 posłów. Jednocześnie Konstytucja z 1791 r. wyznaczała szczegółowe warunki tego, kto miał prawo brać czynny udział w wyborach (tzw. obywatele czynni). Należało m. in. być Francuzem, mieć skończone 25 lat, mieszkać w mieście lub kantonie od daty określonej ustawą, być płatnikiem podatku bezpośredniego w wysokości równej co najmniej 3 dni pracy, nie być pracownikiem najemnym, być zapisanym w miejscu zamieszkania na liście gwardii narodowej oraz złożyć przysięgę obywatelską.
Na co warto zwrócić uwagę, zgodnie z artykułem 37 sprawowanie, funkcji sądowych nie mogło być połączone z pełnieniem funkcji poselskich przez cały okres legislatury (tj. podczas wyżej wspomnianego dwuletniego okresu, na który było powoływane Zgromadzenie Ustawodawcze). Dodatkowo członkowie ciała ustawodawczego mogli być ponownie wybrani dopiero po przerwie jednej legislatury.
Władza sądowa nie mogła być, jak podkreślała Konstytucja z 1791 r., w żadnym wypadku sprawowana przez króla ani przez Zgromadzenie Ustawodawcze. Pokazuje to, że dążono w ten sposób do zdecydowanego rozdziału trzech władz. Dodatkowo mówił o tym pośrednio również artykuł 157: „Trybunały nie mogą się mieszać do spraw związanych z wykonywaniem Władzy ustawodawczej, ani zawieszać wykonywania ustaw, ani też orzekać w sprawach związanych z działalnością administracyjną czy też powoływać przed swój sąd administratorów z powodów wykonywanych przez nich funkcji”. Władzę sądowniczą bezpłatnie wykonywali sędziowie wybierani przez lud.
Należy mieć na względzie, że Konstytucja z 1791 r. była pierwszą w Europie spisaną konstytucją o charakterze antyfeudalnym. Jak pisze Michał Sczaniecki: „Konstytucję francuską z 3 września 1791 r. wyprzedziła, jak wiadomo, polska konstytucja z 3 maja 1791 r., jako pierwsza w Europie konstytucja spisana. Konstytucja polska wyrosła z postępowych dążeń wieku, oparła się na teorii Monteskiusza, korzystała obficie z doświadczen Konstytuanty francuskiej – niemniej jednak polska konstytucja majowa, w przeciwieństwie do francuskiej konstytucji wrześniowej, mieściła się jeszcze w ramach ustroju feudalnego. Tymczasem konstytucja francuska powstała już na gruzach feudalizmu, była pierwszą w Europie konstytucją społeczeństwa „obywatelskiego”6.
5. Rządy Konwentu
Teoretycznie, aresztowany w dniu 10 sierpnia 1792 r. Ludwik XVI został jedynie zawieszony w czynnościach, jednakże nie można mieć wątpliwości, iż to od tamtego momentu Francja stała się republiką. Zgromadzenie Ustawodawcze wybrało ze swego składu Tymczasową Radę Wykonawczą i to przez nią sprawowano władzę. Następnie zaś Zgromadzenie Ustawodawcze ustąpiło na rzecz nowego organu – Konwentu.
W końcu 22 września 1792 r. zniesiono formalnie monarchię o proklamowano republikę – stanowiło to pierwszy akt Konwentu7. Dodatkowo wprowadzono nowy kalendarz – 1792 r. był pierwszym rokiem I Republiki Francuskiej. Konwent sprawował faktyczne rządy jedynie przez 8 miesięcy, do czasu przejęcie władzy przez jakobinów.
6. Konstytucja jakobińska
Trzy tygodnie po uzyskaniu przewagi w Konwencie została uchwalona Konstytucja z 24 czerwca 1793 r., tzw. konstytucja jakobińska. Niestety, nigdy nie weszła ona w życie, lecz zawierała nowe rozwiązania.
Przede wszystkim, została zmieniona Deklaracja praw człowieka i obywatela. Za główną zasadę uznano tym razem równość wszystkich obywateli, nie tylko wobec prawa, ale również równość społeczną. Prawo własności wprawdzie nie było już „świętym i nienaruszalnym”, ale zostało określone jako przysługujące każdemu obywatelowi, jako prawo używania i dowolnego dysponowania swoim majątkiem, swoimi dochodami, owocami swojej pracy i przedsiębiorczości. Zaznaczone zostało również, w artykule 19, iż nikt nie może być pozbawiony bez swojej zgody najmniejszej części swej własności, chyba że wymaga tego prawnie stwierdzona konieczność publiczna i pod warunkiem sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania. Co równie ważne, podkreślono, iż pomoc publiczna jest świętym obowiązkiem (bądź co bądź, już w artykule 1 stwierdzono, iż celem społeczeństwa jest szczęście ogółu). W tym samym artykule 21 mowa jest o tym, iż społeczeństwo winno przyjść z pomocą nieszczęśliwym obywatelom, już to przez dostarczenie im pracy, już to przez zapewnienie środków do życia tym, którzy nie są w stanie pracować. Również ważną potrzebą była oświata. Zgodnie z artykułem 22, społeczeństwo winno popierać z całej swej mocy postęp rozwoju uświadomienia obywatelskiego i dać wykształcenie wszystkim obywatelom.
Niezwykle ważnym prawem było prawo do oporu. Mówiły o nim artykuły 34 oraz 35. Już w pierwszym zdaniu artykułu 34 była mowa, iż całe społeczeństwo doznaje ucisku, gdy jeden z jego członków jest uciskany. Dalej również była mowa, iż każdy z członków społeczeństwa doznaje ucisku, gdy rozciąga się on na całe społeczeństwo. W artykule 35 wprost zostało wskazane, iż prawo do buntu przeciwko władzy nieszanującej praw obywateli jest – nomen omen – najświętszym prawem. „Gdy rząd gwałci prawa ludu, powstanie jest dla ludu i dla każdej części ludu najświętszym prawem, a zarazem najpilniejszym obowiązkiem.”.
Omawiana konstytucja nie zakładała trójpodziału władzy; władza miała być skupiona w jednoizbowym Ciele Ustawodawczym (Corps Legislatif), który to miał być wybierany na okres jednego roku w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i jawnych. Artykuł 4 ustawy konstytucyjnej przewidywał, iż do wykonywania praw obywatela francuskiego dopuszcza się każdego mężczyznę urodzonego i zamieszkałego we Francji, który ukończył 21 lat życia. Wybory miały charakter kolektywny, tzn. miały odbywać się na zgromadzeniach pierwiastkowych, które miały składać się z obywateli zamieszkałych
od 6 miesięcy w danym kantonie, zaś liczba danych obywateli miała wynosić co najmniej 200 a co najwyżej 600.
Wprawdzie funkcje wykonawcze miała pełnić Rada Wykonawcza, lecz organ ten i tak miał być podporządkowany Ciału Ustawodawczemu. Rada Wykonawcza miała składać się z 24 członków powoływanych przez Ciało Ustawodawcze na 2 lata. Co roku połowa składu miała ustępować.
Zgodnie z tym, co pisze Michał Sczaniecki: „Jakobini (…) nie odrzucali wprawdzie zasady reprezentacji, lecz połączyli ją z formami demokracji bezpośredniej. (…) Wyraziło się to w przyznaniu szerokich uprawnień zebraniom pierwiastkowym, obejmującym ogół obywateli. One bowiem miały nie tylko wybierać posłów do Ciała Ustawodawczego oraz urzędników i sędziów, ale również mieć wpływ na skład Rady Wykonawczej przez przedstawienie Ciału Ustawodawczemu kandydatów do jej składu. (…) zebrania pierwiastkowe miały brać bezpośredni udział w ustawodawstwie. Konstytucja odróżniała ustawy od dekretów. Ciało Ustawodawcze mogło samodzielnie wydawać jedynie dekrety. Natomiast projekty ustaw powinny być odsyłane przez Ciało Ustawodawcze do zebrań pierwiastkowych, które przeprowadziłyby nad nimi dyskusje i miałyby możność żądania głosowania powszechnego nad projektem ustawy. W ten sposób sformułowana została zasada referendum ludowego, tj. odwołania się do narodu dla bezpośredniego podjęcia przezeń decyzji państwowych.”8.
Po przeprowadzeniu przewrotu termidoriańskiego, w Konwencie większość stanowiło bogate mieszczaństwo. Oznaczało to utwierdzenie zdobytych podczas rewolucji korzyści dla tego stanu, a co za tym idzie – przyjęcie kierunku bardziej konserwatywnego w stosunku do poprzednich rządów. Tendencje te znalazły swoje odzwierciedlenie w Konstytucji z 1795 r.
7. Konstytucja dyrektorialna.
Częścią Konstytucji dyrektorialnej była kolejna wersja Deklaracji praw człowieka i obywatela. Tak, jak zostało zasugerowane powyżej, mówiąc o tendencjach konserwatywnych – częśćwolności została ograniczona w stosunku do wersji z Konstytucji jakobińskiej. Równość była pojmowana jedynie jako równość wobec prawa. Nie wspominała o prawie do pracy, ani prawie do oporu.
Była to pierwsza francuska konstytucja, która powołała dwuizbowe ciało ustawodawcze. Składało się ono z Rady Starszych (Conseil des Anciens) oraz z Rady Pięciuset (Conseil des Cinq Cents). Były one wybierane na okres 3 lat, ale odnawiały się co roku w jednej trzeciej. Członkiem Rady Pięciuset mogła być wybrana jedynie osoba, która skończyła 30 lat i mieszkała od 10 lat na obszarze republiki. Natomiast członkiem Rady Starszych mogła być osoba, która skończyła 40 lat, była żonata lub wdowcem oraz, która posiadała w ciągu 15 lat poprzedzających wybory domicyl na terenie republiki. Wybory były pośrednie, dwustopniowe, tzn. wyborcy wybierali elektorów, którzy z kolei wybierali posłów. „Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Rady Pięciuset. Uchwalone przez nią ustawy przechodziły do Rady Starszych, która mogła ustawę zatwierdzić w całości lub odrzucić. Nie mogła wprowadzać do niej poprawek.”9.
Władzę wykonawczą sprawował Dyrektoriat. Składał się on z 5 członków – dyrektorów – wybieranych przez Ciało ustawodawcze. Następowało to w ten sposób, iż Rada Pięciuset układała w tajnym głosowaniu listę z dziesięciokrotną liczbą członków Dyrektoriatu, których należało powołać i przedstawić Radzie Starszych. Z kolei Rada Starszych, również w tajnym głosowaniu, wybierała dyrektorów spośród danej listy. Dyrektoriat był odnawiany corocznie częściowo poprzez wybór jednego członka. Każdy członek Dyrektoriatu przewodniczył mu kolejno przez okres 3 miesięcy. Dyrektoriat powoływał ministrów spoza swojego grona (mógł ich również odwoływać). Liczba ministrów wynosiła minimalnie 6, maksymalnie zaś 8.
Dyrektoriat określał również zakres kompetencji ministrów.
Rządy Dyrektoriatu (które doprowadziły nie tylko do ruiny finanse publiczne, ale również znaczne rozwarstwienie majątkowe społeczeństwa – część przedsiębiorców i spekulantów wzbogacała się, podczas gdy większość społeczeństwa ubożała) zakończyły się zamachem stanu przeprowadzonym przez generała Napoleona Bonaparte – 18 brumaire’a, tj. 9 listopada 1799 r. W konsekwencji, następne lata, to już władza dyktatorska Bonapartego.
8. Podsumowanie.
Jak można zauważyć czytając powyższe, to właśnie w konstytucjach uchwalonych podczas rewolucji francuskiej znalazły się zapisy, które w dzisiejszych czasach wydają się oczywiste – dotyczące trójpodziału władzy (który, należy przyznać, znalazł się wcześniej również w konstytucji Stanów Zjednoczonych), równości obywateli, suwerenności ludu. Uwagę zwraca również konstytucja jakobińska, która zawierała ważne postanowienia dotyczące pomocy publicznej jako świętego obowiązku, powszechnej oświaty oraz – być może najciekawszego postanowienia, jakim jest prawo do oporu w przypadku, gdy rząd „gwałci prawa ludu”.
W obecnych czasach, gdy gospodarka jest w coraz większej zapaści, społeczeństwo coraz bardziej rozwarstwione pod względem ekonomicznym, a władza nie tylko ogranicza część praw obywatelskich, a wręcz jest wrogo nastawiona do niektórych obywateli – być może są potrzebne zmiany, kto wie, może równie rewolucyjne, co te zapoczątkowane we Francji 1789 r.
____________________________
1 Michał Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o., Warszawa, 2001, str. 336.
2 Michał Sczaniecki, ibidem., str. 337.
3 Michał Sczaniecki, ibidem., str. 337.
4 Cytaty oraz przywołane przepisy zostały zaczerpnięte z: Michał Sczaniecki, Wybór źródeł do historii państwa i prawa w dobie nowożytnej, poszerzenie i opracowanie wyboru: Marek Wąsowicz, Liber Sp. z o.o., Warszawa, 2001.
5 Michał Sczaniecki, ibidem., str. 338.
6 Michał Szczaniecki, ibidem., str. 346.
7 „Wyborom do Konwentu nadano charakter demokratycznych wyborów powszechnych, przez zniesienie cenzusu majątkowego i przyznanie praw wyborczych wszystkim mężczyznom w wieku od 21 lat”.
8 Michał Sczaniecki, ibidem., str. 348.
10 Michał Sczaniecki, ibidem., str. 350.
