Jak zauważył były SSN Jacek Gudowski: „Uświadommy sobie, że codziennie dochodzą dziesiątki, setki, tysiące orzeczeń. I ten napływ nie ustanie. Coraz trudniej będzie poradzić sobie z tą rozlewającą się magmą. Powszechny, łatwy dostęp do orzecznictwa paradoksalnie stał się czynnikiem utrudniającym rozeznanie prawników, a bazy orzecznictwa stały się sklepikami, w których można nabyć za bezcen każde niemal orzeczenie – na każdy temat i oparte na takim właśnie rozstrzygnięciu, jakiego szukamy i potrzebujemy. Konsument jest poirytowany, widząc tę masę towaru, ale nie mogąc łatwo dotrzeć do tego, czego szuka. A często sam nawet nie wie, czego szuka albo czuje tylko intuicyjnie, czego mu potrzeba. Rozgląda się zatem za jakimś narzędziem, za pomocą którego dokona racjonalnej, wstępnej selekcji orzeczeń”2.
Z drugiej strony, musimy pamiętać, że nadal nie wszystkie orzeczenia są publikowane. Wszczególności jest to widoczne w przypadku orzeczeń sądów powszechnych. Rocznie sądy apelacyjne, okręgowe oraz rejonowe wydają od kilku do kilkunastu milionów orzeczeń.
W roku 2016 wpływ spraw do sądów powszechnych wyniósł 14,9 mln i był mniejszy o 1,6 punktu procentowego niż w roku poprzednim, natomiast w porównaniu z rokiem 2012 wzrósł o 6,2%. W okresie 2012‒2016 największy wpływ odnotowano w roku 2013 – 15 169 808 spraw3. Jak zauważa sędzia Aneta Łazarska: „Orzeczenia muszą być jawne i muszą być dostępne, a sądy nie powinny cenzurować, które orzeczenia opublikują, a których nie opublikują. Przyrost orzeczeń na poziomie ponad 20 tys. miesięcznie wskazuje, że poza tą sferą jest jeszcze bardzo wiele orzeczeń niedostępnych. W Polsce mamy przecież 10 tysięcy sędziów, a każdy z nich wydaje minimum pięć orzeczeń miesięcznie, w praktyce zaś znacznie więcej… Niepokojące jest też zjawisko tzw. zanikających orzeczeń. Obecnie w mojej praktyce ponad połowa z moich uzasadnień ma tylko formę ustną. Te orzeczenia nigdy nie zostaną więc opublikowane. To jest bardzo niepokojące, bo jeśli sędziowie w większym zakresie będą korzystać z tej formy uzasadnień, to być może powinna powstać baza ustnych nagrań orzeczeń. W przeciwnym razie te orzeczenia nie będą w ogóle dostępne”4.
Czy w takiej sytuacji istnieje „złoty środek”, rozwiązanie usprawniające pracę użytkownika pracującego z orzecznictwem? Wydaje się, że znajomość istniejących baz orzeczeń oraz metod wyszukiwania w nich orzeczeń może być dużym ułatwieniem. Sprawne posługiwanie się dostępnymi metodami wyszukiwania orzeczeń może bardzo zaoszczędzić czas przeznaczany na research orzeczniczy.
Czy orzecznictwo jest prawnikowi w ogóle potrzebne w codziennej pracy i gdzie je znajdzie?
Należy zauważyć, że zakres codziennych prac prawnika jest różny w zależności od specjalizacji czy wielkości kancelarii. Inne czynności wykonuje adwokat czy radca prawny specjalizujący się w prawie rodzinnym, inne w prawie handlowym czy gospodarczym. Zakres codziennych prac zależy także w dużej mierze od tego, czy prawnik ma do pomocy asystenta, czy większość codziennych prac musi wykonywać samodzielnie. Tak najczęściej się dzieje w mniejszych, a w szczególności jednoosobowych kancelariach. Można jednak wyróżnić wspólny katalog czynności, które na co dzień wykonują prawnicy. Jedną z nich jest zbieranie informacji o stanie prawa i orzecznictwa5.
W codziennej pracy prawnika jest więc konieczne korzystanie z obszernych zbiorów orzecznictwa Sądu Najwyższego, ale także sądów administracyjnych czy sądów powszechnych. Coraz częściej regularnie jest wykorzystywane (a przynajmniej powinno być) szeroko pojęte orzecznictwo europejskie. Potwierdzają to także statystyki korzystania z zasobów w systemach informacji prawnych. Orzeczenia to druga po aktach prawnych kategoria dokumentów, z której w codziennej pracy korzystają prawnicy. Jak się okazuje, research orzeczniczy to czynność przez wielu prawników określana jako uciążliwa lub raczej uciążliwa. Do najważniejszych czynników wpływających na uciążliwość zadania należy zaliczyć obszerność orzecznictwa (o czym szerzej w dalszej części) oraz zmiany ustawodawstwa i nowe regulacje prawne. Ponadto wskazane źródła informacji są rozproszone6. Brak jest bowiem publicznie dostępnej, scentralizowanej bazy zawierającej orzeczenia wszystkich sądów różnych rodzajów i instancji. Natomiast od kilku ‒ czy też kilkunastu lat (w zależności od bazy) ‒ prawnicy mogą korzystać z dostępu przez Internet do otwartych, publicznych baz orzecznictwa sądów, zarówno krajowych, jak i europejskich.
Oceniane przez prawników jako najważniejsze oraz najbardziej przydatne w codziennej pracy orzecznictwo Sądu Najwyższego publikowane jest na stronie www.sn.pl. Podzielona jest ona na kilka podkategorii, np. najnowsze orzeczenia, baza orzeczeń oraz urzędowe zbiory orzeczeń czy biuletyny. Sama wyszukiwarka w Bazie orzeczeń, pozwala zaś wyszukiwać w/po:
• treści orzeczenia i uzasadnienia,
• sygnaturze,
• formie orzeczenia (z możliwością wyboru określonej formy z listy),
• dacie wydania orzeczenia (z opcją wpisania daty konkretnego dnia lub zakresu dat),
• izbie (z możliwością wyboru izby z dostępnej listy),
• danych o sędzim wchodzącym w skład sędziowski,
• przewodniczącym składu oraz sprawozdawcy, współsprawozdawcy,
• autorze uzasadnienia, oraz
• formie składu sędziowskiego (z możliwością wyboru rodzaju składu z listy)7.
Niestety większość z pól w wyszukiwarce, to pola tekstowe, bez informacji o zasadach wpisywania w nie poszczególnych wyszukiwanych wartości. Warto także zauważyć, że niestety nie wszystkie orzeczenia SN podlegają publikacji. Orzeczenia niewystępujące w internetowej bazie orzeczeń Sądu Najwyższego udostępnia referat do spraw dostępu do informacji publiczne8.
W codziennej pracy prawnicy powołują się także na orzecznictwo sądów powszechnych, tj. przede wszystkim sądów apelacyjnych, ale także sądów okręgowych i rejonowych. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze, prawnicy chcą poznać jak najszersze spektrum argumentacji w danej sprawie i być gotowymi na ewentualne zarzuty strony przeciwnej. Po drugie, często prawnik chce zweryfikować, w jaki sposób konkretny sąd lub nawet sędzia orzekał w podobnej sprawie (szerzej o tym sposobie wyszukiwania orzeczeń w dalszej części). Po trzecie, zdarza się, że orzecznictwo SN w pewnych kategoriach spraw jeszcze nie zdążyło się ukształtować. Od roku 2012 orzeczenia sądów powszechnych są dostępne na Portalu orzeczeń sądów powszechnych (POSP) prowadzonym przez Ministerstwo Sprawiedliwości9.
Wyszukiwarka pozwala odnaleźć orzeczenie według:
• sądu (z możliwością doprecyzowania apelacji, okręgu, czy nawet wydziału),
• sędziego (opcja tylko tekstowa, ale z możliwością doprecyzowania funkcji sędziego),
• sygnatury (zapis roku w sygnaturze w postaci dwóch ostatnich cyfr, czyli np. V Kz 676/21, a nie V Kz 676/2021,
• wybranej tematyki (karnej oraz cywilnej),
• konkretnego przepisu.
Dodatkowo już na etapie określania kryteriów w formularzu wyszukiwania, można doprecyzować, aby lista wynikowa zawierała orzeczenia posiadające tezy.
Jak wyżej zauważono, prawnicy powszechnie korzystają także z orzeczeń sądów administracyjnych. Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych powstała w celu stworzenia podmiotom zainteresowanym warunków do jak najpełniejszego dostępu do treści rozstrzygnięć sądów administracyjnych. Przez wielu użytkowników baza ta jest uważana za modelową bazę orzeczeń udostępnianych publicznie. W bazie znajdują się orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz wojewódzkich sądów administracyjnych wydane po styczniu 2004 r.; znaleźć w niej można ponadto wybrane orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego z lat wcześniejszych. Baza orzeczeń jest dostępna pod adresem: orzeczenia.nsa. gov.pl. Baza jest codziennie na bieżąco aktualizowana przyrostowo danymi gromadzonymi w systemie komputerowym NSA i WSA, które nie zostały wykluczone z udostępniania w Internecie oraz, dla których utworzono wersję zanonimizowaną orzeczenia. Należy podkreślić, że pod głównym oknem wyszukiwania orzeczeń znajduje się obszerna i szczegółowa instrukcja obsługi zawierająca opis zasad wyszukiwania10, dlatego w niniejszym opracowaniu nie ma potrzeby jej powielania. W bazie zostały uwzględnione metadane, po których można wyszukiwać orzeczenia, takie jak:
• sygnatura,
• sąd,
• rodzaj orzeczenia,
• symbol sprawy,
• data orzeczenia,
• funkcja sędziego,
• status orzeczenia (prawomocne, kończące, z tezą, z uzasadnieniem, ze zdaniem odrębnym),
• rodzaj skarżonego organu,
• hasła tematyczne,
• powołane przepisy,
• urzędowy zbiór orzeczeń,
• istnienie glosy do orzeczenia.
Dodatkowo można bazę przeszukiwać po szukanych słowach/frazach. Wyszukiwanie to można dodatkowo doprecyzować, aby szukane słowa występowały gdziekolwiek w treści orzeczenia, w treści sentencji, w tezie lub w uzasadnieniu. Dodatkowo można dookreślić czy wyszukiwanie ma uwzględniać odmianę słów.
Jeśli chodzi o wspomniane orzecznictwo europejskie to wydaje się, że dostęp poprzez publiczne strony jest jeszcze trudniejszy, a zasoby są jeszcze bardziej rozproszone. Jako publiczne źródło warto wymienić w zakresie tzw. orzecznictwa luksemburskiego11 ‒ oficjalną stronę internetową prawa UE ‒ Eur-lex12, czy oficjalną stronę internetową TSUE ‒ Curia13, zaś w zakresie orzecznictwa strasburskiego14 – oficjalną stronę internetową orzecznictwa ETPCz ‒ HUDOC15. Należy jednak zaznaczyć, że te ostatnie są publikowane jedynie w języku angielskim lub francuskim. Wybrane orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka są publikowane także na opisanym powyżej Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych16.
Pomimo faktu, że niektóre ze wskazanych powyżej publicznych baz orzeczeń zawierają stosunkowo bogate zasoby i możliwości wyszukiwania, najczęściej mogą być dla profesjonalnego pełnomocnika niewystarczające. Poza faktem, że są to źródła bardzo rozproszone, zwykle nie zawierają one powiązań pomiędzy samymi orzeczeniami, a przede wszystkim powiązanymi z tymi orzeczeniami przepisami prawnymi i opracowaniami autorskimi. Takie funkcje są dostępne w systemach komercyjnych – takich jak LEX czy Legalis. W dalszej części omówione zostaną więc szczegółowo możliwe sposoby wyszukiwania orzeczeń właśnie w tych dwóch systemach informacji prawnej.
Jak najlepiej wykorzystać obecnie istniejące możliwości wyszukiwania orzeczeń w komercyjnych systemach informacji prawnej?
W systemach takich jak LEX czy Legalis istnieje wiele możliwości wyszukiwania orzeczeń, co umożliwia dostosowanie sposobów szukania do posiadanych informacji o orzeczeniu. Z drugiej strony, użytkownik nie zawsze zna wszystkie te możliwości i czasem nie zdaje sobie nawet sprawy z istniejących opcji wyszukiwania, które pozwalają na szybszą i efektywniejszą pracę. Często przez to porusza się tylko po utartych ścieżkach, korzystając ze sprawdzonych metod wyszukiwania, które nie zawsze są optymalne i najbardziej skuteczne. Warto więc przybliżyć także te mniej znane sposoby wyszukiwania orzeczeń w systemie LEX oraz Legalis, zwracając także uwagę na różnice i niuanse między programami.
Wyszukiwanie orzeczeń w systemie informacji prawnej LEX oraz Legalis
Lista orzeczeń w programie LEX wyświetla się po wybraniu w lewym panelu, w „Zasobach” kategorii „Orzeczenia i pisma urzędowe”, natomiast w programie Legalis w „Menu” w kategorii „Orzeczenia”. Lista w obu programach obejmuje orzeczenia sądów polskich, szeroko pojęte orzecznictwo europejskie oraz rozstrzygnięcia organów niebędących sądami (orzeczenia administracji). W bazie LEX orzeczenia są podzielone według autorów na dwie podkategorie: orzeczenia sądów i orzeczenia administracji, w Legalisie orzeczenia poszczególnych sądów i innych organów są zaś dostępne z poziomu wskazanej głównej kategorii ‒ orzeczenia. W tekście orzeczenia w obu programach można wyróżnić: skład orzekający, sentencję, uzasadnienie, które w programie LEX najczęściej jest podzielone na dwie części ‒ uzasadnienie faktyczne oraz uzasadnienie prawne.
Zarówno program LEX, jak i Legalis umożliwiają wyszukiwanie orzeczeń na liczne sposoby oraz według licznych kryteriów czy danych o orzeczeniu.
W przypadku, gdy użytkownik zna sygnaturę poszukiwanego orzeczenia, najłatwiej i najszybciej takie orzeczenie znajdzie, wpisując daną sygnaturę w pole wyszukiwarki ‒ LEX Search czy wyszukiwarki w programie Legalis. Ważne, aby sygnatura została wpisana według ściśle określonego schematu, który w obu systemach jest następujący: cyfra rzymska, spacja, oznaczenie literowe (bez znaczenia jest użycie dużych lub małych liter), spacja, numer sprawy, ukośnik, rok wpływu (co ważne ‒ rok musi zostać zapisany w formie dwóch ostatnich cyfr), np. VII SA/Wa 1767/17. Akceptacja wpisu sygnatury orzeczenia spowoduje bezpośrednie otworzenie tekstu orzeczenia. Dodatkowo tylko w programie LEX z poziomu otwartej treści orzeczenia, w prawym dolnym rogu od razu pojawia się możliwość wyszukania dokumentów zawierających podaną frazę w swoim tekście, czyli w tym przypadku będzie to ‒ „Przejdź do wyszukiwania dla frazy VII SA/Wa 1767/17.”
Warto zwrócić także uwagę na możliwość wyszukiwania orzeczeń po numerze orzeczenia w bazie LEX oraz Legalis. To najlepszy sposób na błyskawiczne odnalezienie dokumentu cytowanego w innych publikacjach: elektronicznych i papierowych. Wystarczy wpisać w pole wyszukiwania numer publikacji orzeczenia z bazy LEX czy Legalis i zatwierdzić. Aby wynik był celny i precyzyjny, bardzo ważne jest zachowanie formatu wpisu: „LEX nr liczba”. Wielkość liter w słowie „LEX” nie ma znaczenia, np. LEX nr 2551073 czy lex nr 2551073. Jeśli chodzi o wyszukiwanie po numerze orzeczenia w programie Legalis, skuteczne będzie zastosowanie formatu: Numer 2502886, numer 2502886 lub 2502886. Informacja o numerze przypisanym do orzeczenia wbazie LEX jest prezentowana przy orzeczeniu na liście wynikowej lub z poziomu treści orzeczenia zarówno przy ikonie „wagi” oraz pod „plusikiem” znajdującym się przy uzasadnieniu. W programie Legalis informacja o numerze orzeczenia jest dostępna w treści orzeczenia oraz w jego metryce.
Często użytkownik nie zna jednak dokładnej sygnatury czy numeru określonego orzeczenia, a posiada wiedzę o innych danych formalnych orzeczenia. Wówczas najlepszym rozwiązaniem będzie skorzystanie z tzw. wyszukiwania zaawansowanego. W tym celu w oknie wyszukiwania zaawansowanego (dostępnego w programie LEX z przycisku obok pola LEX Search) należy wybrać kategorię Orzeczenia i pisma urzędowe. W oknie wyszukiwania zaawansowanego w programie LEX są dostępne następujące kryteria wyszukiwania orzeczeń: • szukana fraza (z możliwością zawężenia wyników wyszukiwania do występowania frazy tylko w tytule i/lub tylko w treści tezy),
• składy orzekające,
• miejsce publikacji orzeczenia,
• skład sądu,
• numer orzeczenia,
• cytowane orzeczenia (wówczas na liście wynikowej pojawią się tylko orzeczenia, które zostały powołane/ zacytowane w treści innych orzeczeń),
• tekst uzasadnienia (na liście wynikowej pojawią się tylko orzeczenia z uzasadnieniem),
• sąd/organ,
• sygnatura (należy pamiętać o wspomnianym wyżej sposobie zapisu sygnatury),
• rodzaj,
• siedziba/ośrodek,
• data ogłoszenia/wydania.
Istnieje możliwość dowolnego dodawania/usuwania wyżej wskazanych kryteriów wyszukiwania. Użytkownik może więc utworzyć sobie spersonalizowany filtr wyszukiwania orzeczeń według określonych danych, np. do których posiada dostęp lub z których najczęściej korzysta w określonej sytuacji.
We wskazanych opcjach wyszukiwania zaawansowanego znajdują się także opisane powyżej możliwości wyszukiwania czy to po sygnaturze, czy po numerze orzeczenia. Warto także w tym miejscu zaznaczyć, że program LEX umożliwia wyszukiwanie orzeczeń po składach orzekających. Korzystając z wyszukiwania zaawansowanego, można prześledzić orzeczenia wydane przez określony skład danego sądu, a także orzeczenia wydane przez konkretne osoby orzekające, z dodatkową możliwością doprecyzowania ról tych osób w danym składzie. W każdym z tych przypadków istnieje zarówno możliwość wybrania danych z rozwijanego menu, jak i odręczne ich wpisanie. Dodatkowo, przy każdej podpowiedzi wyświetla się liczba orzeczeń spełniających dane kryterium. Jest to szczególnie przydatne w sytuacji, gdy użytkownik chciałby sprawdzić, w jaki sposób określony sędzia orzeka w określonych sprawach.
Podobnie jak w programie LEX, także program Legalis umożliwia wyszukiwanie orzeczeń według dodatkowych metadanych formalnych określonego orzeczenia, takich jak:
• sygnatura,
• data wydania orzeczenia,
• forma orzeczenia,
• typ sądu (np. Wojewódzkie sądy administracyjne, Sądy apelacyjne, itd.),
• sąd (jest to doprecyzowanie typu sądu, np. Sąd Apelacyjny w Gdańsku, itd.),
• publikacja (umożliwia wybór publikatora, w którym orzeczenie zostało opublikowane wraz z możliwością doprecyzowania roku, numeru czy pozycji),
• numer orzeczenia (jest to numer, pod którym dane orzeczenie występuje w programie Legalis),
• skład sądu (należy zauważyć, że inaczej niż w systemie LEX, tu nie ma możliwości wyboru nazwiska sędziego z listy, a istnieje konieczność wpisania ‒ co może utrudniać wyszukiwanie).
Dodatkowo powyższe kryteria można uzupełnić o warunek, aby orzeczenie posiadało glosę lub było powiązane z innym opracowaniem (jak wyżej) albo do orzeczeń tylko cytowanych (w innych orzeczeniach).
Warto także dodać, że w tym zaawansowanym filtrze dostępnym w programie Legalis oprócz wyszukiwania po sygnaturze w standardowy sposób istnieje możliwość wyszukiwania po sygnaturze podzielonej. Należy wypełnić wówczas jedno z czterech pól:
• cyfrę rzymską,
• oznaczenie literowe,
• numer sprawy,
• rok wpływu sprawy ‒ co ważne, podobnie jak przy standardowym wyszukiwaniu po sygnaturze, także tu należy wpisać tylko dwie ostatnie cyfry.
W przypadku, gdy zostaną wypełnione tylko niektóre pola, program Legalis wyszuka wszystkie orzeczenia, których sygnatury zawierają wybrane oznaczenia. Natomiast, jeżeli sygnatura nie zawiera wszystkich czterech elementów należy wypełnić tylko pola odnoszące się do oznaczeń, które w niej występują.
Zwykle jednak profesjonalista szuka orzeczeń związanych merytorycznie z określonym zagadnieniem. W tym przypadku zarówno program LEX, jak i Legalis zapewnia kilka możliwości wyszukiwania orzeczeń, a są to chociażby: wyszukiwanie w hasłach indeksu czy wyszukiwanie orzeczeń powiązanych bezpośrednio z określonym przepisem aktu prawnego. W sytuacji gdy użytkownik szuka orzeczeń związanych z określonym zagadnieniem, powinien wpisać w programie LEX do okna LEX Search szukaną frazę. W trakcie wpisywania wyświetlają się podpowiedzi pojęć Indeksu. Wystarczy wówczas wskazać właściwe pojęcie i otworzyć dane hasło. Następnie w lewym panelu programu LEX wybrać – Orzeczenia i pisma urzędowe, a w kolejnym kroku doprecyzować kategorię – Orzeczenia sądów. Tak otrzymaną listę orzeczeń związanych z danym zagadnieniem można zawężać i doprecyzowywać według licznych kryteriów, takich jak:
• aktualność (chodzi o aktualność tezy określonego orzeczenia, o czym więcej w dalszej części),
• treść (prezentowane są orzeczenia z treścią, czyli posiadające uzasadnienie oraz orzeczenia bez treści, czyli posiadające tylko tezę),
• sąd/organ,
• siedziba/ośrodek,
• rodzaj orzeczenia,
• wydawnictwo (czyli miejsce publikacji określonego orzeczenia),
• data ogłoszenia/wydania orzeczenia,
• słowa kluczowe,
• wersje językowe (więcej na ten temat w dalszej części).
Orzeczenia powiązane z określonym zagadnieniem można wyszukiwać w programie LEX także bezpośrednio przez Indeks dostępny w lewym panelu okna głównego programu LEX. Pojawia się ułożona alfabetycznie lista dostępnych w programie haseł, którą można także przeszukiwać poprzez wskazanie interesującej frazy w polu ‒ Przeszukaj hasła. Otrzymane na liście wynikowej dokumenty należy ograniczyć do orzeczeń i można je dodatkowo zawężać według powyżej wskazanych kryteriów. Dodatkowo listę orzeczeń można doprecyzowywać według kryterium występowania w treści określonej frazy, poprzez wskazanie jej w Szukaj w wynikach oraz sortować:
• według daty orzeczenia (od najnowszej lub od najstarszej),
• według daty nowości orzeczenia (czyli według daty dodania orzeczenia do programu),
• alfabetycznie (A‒Z lub Z‒A),
• według miejsca publikacji (od najstarszego lub od najnowszego),
• według ważności orzeczenia.
Należy pamiętać, że na liście orzeczeń otrzymanej z poziomu pojęć Indeksu znajdują się ‒ co do zasady ‒ tylko orzeczenia posiadające tezy. To bowiem za pośrednictwem skorowidza przypisanego do tezy orzeczenia następuje przyporządkowanie określonego orzeczenia do danego hasła. Orzeczeń bez tez nie można więc wyszukać w ten sposób, czyli z poziomu haseł indeksu.
Opcja wyszukiwania orzeczeń powiązanych z określonym hasłem w programie Legalis znajduje się obok opcji wyszukiwania wszystkich orzeczeń dostępnej poprzez „Menu”. Po wybraniu przycisku/ opcji „Hasła” otwiera się lista wszystkich haseł dostępnych w programie Legalis. Wystarczy doprecyzować, że użytkownik szuka orzeczeń, aby uzyskać listę orzeczeń powiązanych z danym hasłem. Istnieje możliwość filtrowania listy haseł w celu uzyskania określonych zwrotów. Wyszukując frazę, z każdą kolejną wpisywaną literą, lista haseł będzie się zawężać. Okno filtrowania działa niezależnie od okna „Idź do”, które bezpośrednio przenosi do określonego hasła.
Użytkownik, który poszukuje orzeczeń związanych z określonym zagadnieniem, może także skorzystać z dostępnej zarówno w programie LEX (określanej jako LEX Search) oraz w programie Legalis wyszukiwarki głównej i wpisać odpowiednią frazę. Otrzymaną listę wynikową można w obu programach zawęzić, najpierw według kategorii dokumentów, w tym właśnie orzeczeń, a następnie otrzymaną listę orzeczeń można dodatkowo zawęzić według licznych, dostępnych w programach kryteriów:
• „szukaj w wynikach” w programie Legalis, dostępnego w lewym panelu oraz ”wyszukaj w wynikach” w programie LEX, dostępnego nad listą wynikową (umożliwia wpisanie dodatkowej frazy poszukiwanej w orzecznictwie, które pojawi się na liście wynikowej),
• tezowane w programie Legalis oraz tezy w programie LEX (umożliwia zawężenie listy orzeczeń do orzeczeń posiadających tezę lub bez tezy),
• orzecznictwo w programie Legalis (umożliwia dookreślenie czy chodzi o orzeczenie sądu polskiego, europejskiego, czy organu administracji),
• typ sądu/organu w programie Legalis oraz odpowiedniku w programie LEX ‒ sąd/organ (umożliwia wybór określonego sądu, np. SN, sąd apelacyjny, itp.),
• forma w programie Legalis, zaś w programie LEX rodzaj, które pozwalają na określenie formy/rodzaju orzeczenia (np. wyrok, postanowienie, zarządzenie, uchwała),
• informacja, gdzie zostało opublikowane, dostępne w programie Legalis pod kryterium ‒ publikacja, zaś w programie LEX ‒ wydawnictwo,
• hasło, do którego jest przypisane w systemie Legalis, natomiast w programie LEX ‒ dziedzina, do której zostało zaklasyfikowane,
• data wydania orzeczenia dostępna w obu programach.
Dodatkowo w programie Legalis listę wynikową orzeczeń można dookreślić według kryterium ‒ opracowania, zaś w programie LEX według dwóch bardzo przydatnych kryteriów ‒ nowość oraz aktualność. Pierwsze pozwala na znalezienie orzeczeń dodanych do programu w określonym czasie (w ciągu ostatnich dwóch lub jednego tygodnia), co pozwala być na bieżąco z nowym orzecznictwem. Ocena według aktualności orzeczeń, pozwala natomiast na weryfikację zgodności tezy orzeczenia z aktualnym stanem prawnym (więcej na ten temat w części dotyczącej tez orzeczeń).
Warto pamiętać, że wyszukując orzeczenia za pomocą wyszukiwania pełnotekstowego, można wykorzystać dostępne (w zależności od programu) operatory logiczne czy znaki specjalne, które pozwalają na budowanie złożonych zapytań17.
Jeszcze bardziej precyzyjne wyszukiwanie orzeczeń to wyszukiwanie orzeczeń powiązanych z określonym aktem prawnym oraz z określoną jednostką redakcyjną aktu prawnego (przepisem). Jest to jeden z najczęściej wykorzystywanych przez prawników sposobów dotarcia do orzeczeń. W programie LEX orzeczenia są dostępne pod linkiem ‒ Orzeczenia sądów dostępnym w tzw. menu jednostki czyli „plusiku” znajdującym się przy danej jednostce redakcyjnej aktu prawnego (przepisie). Warto wiedzieć według jakiej zasady są powiązane orzeczenia z danym przepisem. Są to bowiem dwa rodzaje powiązań ‒ orzeczenia tezowane powiązane są za pośrednictwem tzw. skorowidza, czyli przepisu przyporządkowanego do tezy orzeczenia, natomiast orzeczenia bez tez są powiązane z danym przepisem poprzez fakt występowania w treści takiego orzeczenia linku/powołania na dany przepis. Z poziomu całego aktu prawnego, w prawym panelu w zakładce „Dokumenty powiązane” widnieje zaś informacja o liczbie orzeczeń wydanych na podstawie różnych przepisów określonego, całego aktu prawnego. Kliknięcie w dostępny w „Dokumentach powiązanych” link „Orzeczenia sądów” otworzy listę orzeczeń powiązanych z danym aktem prawnym. Listę tę można oczywiście także dodatkowo zawężać według wskazanych powyżej kryteriów i filtrów oraz przeszukiwać.
Aby wyświetlić listę orzeczeń powiązanych z danym przepisem w programie Legalis, należy kliknąć na znajdujący się przy jednostce redakcyjnej aktu prawnego „Plus” oznaczający „Dokumenty powiązane”, w których znajduje się lista z orzecznictwem wyselekcjonowanym przez redakcję programu Legalis. Z tego poziomu jest możliwe dotarcie do dwóch kategorii orzeczeń ‒ tezowanych oraz nietezowanych. Warto zaznaczyć, że domyślnie otwiera się lista orzeczeń wytezowanych. Aby dotrzeć do orzeczeń bez tez lub pełnej listy orzeczeń powiązanych z danym przepisem należy dokonać odpowiedniej zmiany kryteriów zawężania i wyraźnie zaznaczyć, że chodzi o zaprezentowanie także lub tylko orzeczeń bez tez. Tak otrzymaną listę można dodatkowo zawężać i filtrować według wskazanych już powyżej kryteriów.
W przypadku gdy użytkownik chce być na bieżąco z nowym orzecznictwem, warto, aby śledził panel „Najnowsze orzeczenia”, dostępny na pulpicie strony startowej programu LEX. Można go umieścić w dowolnej części ekranu. Wystarczy panel z najnowszymi orzeczeniami „przeciągnąć” i „upuścić” w dogodnym miejscu na pulpicie. Opcji takiej nie ma w programie Legalis.
Kolejnym, jednak – już mniej popularnym – sposobem wyszukiwania orzeczeń, dostępnym tylko w programie LEX jest tzw. półka roczników. Roczniki są dostępne z poziomu „lewego panelu zadań” na stronie startowej programu LEX. Umożliwiają wyszukiwanie dokumentów opublikowanych w poszczególnych latach, numerach publikatorów czy pozycjach. Jedną z podkategorii dostępnych w Rocznikach są orzeczenia SN i NSA (Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego). To kategoria udostępniająca kluczowe orzeczenia SN i NSA, publikowane w następujących zbiorach:
• Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego,
• Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych,
• Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, • Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Dyscyplinarna,
• Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa,
• Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych,
• Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych.
Pod miniaturami poszczególnych okładek można dotrzeć do orzeczeń z poszczególnych lat. Na koniec warto wspomnieć także o ‒ wydaje się niedocenianym ‒ sposobie dotarcia do orzeczeń poprzez występujące pomiędzy nimi powiązania. Możliwość taka istnieje zarówno w programie LEX, jak i Legalis z poziomu treści określonego orzeczenia. Wzajemne relacje między orzeczeniami, tj. powiązania z orzeczeniami wydanymi w tej samej sprawie, z orzeczeniami cytującymi i z orzeczeniami cytowanymi pozwalają na odnalezienie innych analogicznych rozstrzygnięć poruszających daną problematykę. Powiązania dają możliwość poznania szerokiego spektrum poglądów orzecznictwa na dany temat, ale też wspomagają konstruowanie uzasadnień pism procesowych. Relacja „Orzeczenia w tej sprawie” umożliwia wyświetlenie innych orzeczeń zapadłych w tej sprawie. Relacja jest prezentowana ‒ co do zasady ‒ tylko w przypadku, gdy pozwala na to treść sentencji orzeczenia. „Orzeczenia cytujące”, to takie, w których zostało przywołane dane orzeczenie, zaś wykaz „Orzeczeń cytowanych” umożliwia dotarcie do orzeczeń, które zostały przywołane w danym orzeczeniu. Do tych ostatnich można dotrzeć także bezpośrednio z poziomu treści orzeczenia, za pośrednictwem występujących w treści linków do cytowanych orzeczeń. Dodatkowo w programie LEX występuje relacja „Orzeczenia o tej sygnaturze”, której brak w programie Legalis, a która umożliwia wyświetlenie relacji z orzeczeniami posiadającymi identyczną sygnaturę, niezależnie od daty/rodzaju orzeczenia czy siedziby/ rodzaju sądu lub organu administracji.
Znaczenie tez, opracowań autorskich oraz innych funkcjonalności w procesie wyszukiwania orzeczeń i pracy z orzecznictwem
Znalezienie orzeczeń pasujących do danej sprawy zajmuje bez wątpienia bardzo dużo czasu. Jak podkreślają prawnicy, często jest to bardziej czasochłonne niż napisanie pisma procesowego. Jest to związane między innymi z faktem, że orzeczenia, a w szczególności uzasadnienia, zwykle są bardzo obszerne. Prawnik musi się więc bardzo sprawnie poruszać w tych wielostronicowych tekstach (orzeczenia mogą liczyć kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt stron), aby znaleźć potrzebne elementy i argumenty. Usprawnieniem są więc bez wątpienia orzeczenia posiadające tezy. Profesjonalni pełnomocnicy korzystają z nich zwykle w pierwszej kolejności. Prawnicy preferują pracę z orzeczeniami tezowanymi. W komercyjnych systemach (jak wyżej wskazano) są one prezentowane także na listach jako „podstawowe”, co oznacza, że w praktyce są one lepiej widoczne. Są one także wygodniejsze w dalszej analizie dla osoby dokonującej researchu orzeczniczego, gdyż od razu pozwalają na ogólne zorientowanie się, czego dotyczy orzeczenie. Teza w orzeczeniu to bowiem sformułowana w kilku zdaniach główna myśl twórcza sądu. Na podstawie tezy można wstępnie ocenić, na jaki temat jest dane orzeczenie i czy będzie nam przydatne przy konkretnej sprawie. Orzeczenia zawierające myśl przewodnią potocznie są nazywane orzeczeniami tezowanymi. Należy jednak zauważyć, że opieranie się tylko na orzeczeniach tezowanych, a w szczególności samych tezach orzeczeń, bez szczegółowej analizy kontekstu danej tezy oraz wnioskowania sądu, może być zawodne. Pozytywnie należy ocenić fakt, że prawnicy coraz częściej zaczynają sobie z tego zdawać sprawę. Jak zauważył dr Piotr Kładoczny: „Warto jednak pamiętać, że kierowanie się jedynie tezą orzeczenia, może być mylące. Teza może być np. zbyt ogólna, a wtedy nie pozwala na znalezienie dokładnie tego czego prawnik szuka”18. Podobnie sądzi mec. Przemysław Rosati: „Tezy orzeczenia mogą ułatwiać pracę adwokatom, ale trzeba pamiętać, że argumenty w nich zawarte najczęściej odnoszą się do określonego w orzeczeniu stanu faktycznego. Często jest tak, że tezy są zbyt ogólne, co rodzi groźbę nieuprawnionego budowania na nich argumentacji”19.
Dodatkowo, powszechnie wiadomo, że większość dostępnych w bazach orzeczeń takich tez niestety nie posiada. Skoncentrowanie się więc tylko na orzeczeniach tezowanych rodzi ryzyko pominięcia ważnych, a czasem nawet kluczowych dla sprawy wniosków.
Obecnie w komercyjnych systemach informacji prawnej tezy są tworzone przez ekspertów, którzy po przeczytaniu całego orzeczenia wybierają kilka zdań zawierających kluczową interpretację norm prawnych. Tezy orzeczeń są ‒ co do zasady ‒ fragmentami, bardzo często cytatami z uzasadnienia, najczęściej uzasadnienia prawnego sądu, obejmującymi wywody sądu, które stanowią szeroko pojętą interpretację przepisów prawa. Tezy mogą dotyczyć zarówno zagadnień materialnoprawnych, jak i proceduralnych. Należy jednak pamiętać, że definicja tezy lub sama jej konstrukcja zmieniała się z biegiem czasu. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że można wyodrębnić tzw. tezy autorskie, czyli tworzone przez specjalistów na zamówienie komercyjnych systemów, oraz tezy urzędowe tworzone najczęściej przez samych sędziów i publikowane w tzw. zbiorach urzędowych. Fakt ten jest zaznaczony w komercyjnych systemach poprzez wskazanie takiego miejsca lub wielości miejsc przy tezie orzeczenia.
Wskazane powyżej kryteria wyszukiwania właśnie ze względu na fakt przydatności orzeczeń z tezami dla prawników zapewniają możliwość zawężenia list do orzeczeń z tezami. Ponadto tylko orzeczenia tezowane są powiązane z określonymi hasłami, czyli zagadnieniami merytorycznymi. Jak wskazano wyżej, powiązanie merytoryczne w komercyjnych systemach następuje właśnie poprzez tzw. skorowidz tezy orzeczenia. W przypadku powiązania orzeczeń z danym przepisem, orzeczenia tezowane są w pewien sposób promowane, tj. w programie LEX są prezentowane na początku listy wynikowej, natomiast w programie Legalis tylko orzeczenia tezowane są domyślnie prezentowane pod przepisem.
W przypadku rozważań dotyczących tez orzeczeń warto także omówić zagadnienie oceny aktualności tez, które występuje w programie LEX i które często nawet przez profesjonalnych prawników jest błędnie interpretowane. Należy więc podkreślić, że ocenie co do aktualności, tj. zgodności z aktualnym stanem prawnym, podlegają tezy orzeczeń, a nie całe orzeczenia. Jest to rozwiązanie bardziej precyzyjne od oceny aktualności treści orzeczenia. Dzięki temu jest możliwa sytuacja, w której jedna z np. dwóch tez danego orzeczenia będzie aktualna, podczas gdy druga ‒ nie. Oznaczenie aktualności dokumentów wykładni jest bardzo pożądaną cechą serwisu informacji prawnej, gdyż istotnie ułatwia odnalezienie informacji o aktualnym stanie prawnym, przyspieszając tym samym pracę. Taka ocena aktualności tezy nie występuje w programie Legalis.
Pewną pomoc w analizie orzecznictwa mogą stanowić także inne formy opracowania orzeczeń. Z pewnością należy tu wymienić linie orzecznicze w programie LEX czy kierunki orzecznicze w programie Legalis, a także glosy oraz pozostałe formy opracowania orzeczeń, takie jak np. omówienia w programie LEX czy n.ius i ius focus w Legalisie. Linie orzecznicze w programie LEX to dokument autorski, którego zadaniem jest prezentacja, w usystematyzowany sposób, istniejących poglądów interpretacyjnych organów orzeczniczych (organów administracji oraz sądów) w kontekście określonego zagadnienia prawnego. Linia orzecznicza w LEX nie służy prezentacji osobistych poglądów autora; autor ma za zadanie zebrać, zdefiniować oraz zestawić ze sobą różne stanowiska organów orzeczniczych (ew. zaprezentować jednolite stanowisko w danej kwestii), a następnie w zwięzły sposób opisać istniejący stan. Linie orzecznicze stanowią więc dla profesjonalnego pełnomocnika praktyczną pomoc w sporach przed sądem. Prezentują skrótową analizę dotychczasowego orzecznictwa ze wskazaniem dominujących poglądów oraz krótkie podsumowanie eksperta; umożliwiają ponadto przegląd aktualnych poglądów orzeczniczych20. Linie orzecznicze w programie LEX są dostępne w wielu miejscach. Można je znaleźć m.in. w zasobach w tzw. super kategorii dokumentów, którymi są „Komentarze i publikacje”. Oczywiście dotrzeć do nich można poprzez wyszukiwarkę LEX Search, ale przede wszystkim z poziomu jednostki redakcyjnej. Podstawowym sposobem dotarcia do linii orzeczniczej powinna być jednak treść określonego orzeczenia. W przypadku gdy do jakiegoś orzeczenia w programie LEX jest przypisana linia orzecznicza, to jest ona widoczna w „Dokumentach powiązanych” lub w dedykowanym module LEX Kompas Orzeczniczy (więcej na temat LEX Kompas Orzeczniczy w dalszej części). Odpowiednikiem linii orzeczniczych w produkcie Legalis są tzw. kierunki orzecznicze. Oczywiście w zakresie sposobu opracowania, liczby czy prezentacji zachodzą pewne różnice pomiędzy tymi dokumentami prezentowanymi w dwóch konkurencyjnych systemach informacji.
Glosy to komentarze do orzeczeń, w których autor podejmuje się oceny rozstrzygnięcia sądu. Glosy opublikowane w wydawnictwach należących do Wolters Kluwer posiadają w programie LEX pełny tekst. Pozostałe glosy posiadają jedynie metrykę. W górnej części okna są prezentowane dane identyfikujące publikację. Poniżej znajduje się pasek narzędzi grupujący w czterech zakładkach funkcje właściwe dla dokumentu. W centralnej części okna widoczny jest tekst publikacji. W prawej części okna znajdują się zakładki: „Dokumenty powiązane” zawierające odnośniki do merytorycznie powiązanych dokumentów oraz „Słowa kluczowe” zawierające linki do pojęć „Indeksu”, z którymi wiąże się dany dokument. Podejście autora glosy do treści komentowanego rozstrzygnięcia może być wyrażone określeniem glosy: aprobująca/krytyczna/częściowo krytyczna. Ponadto glosa może mieć tezę. Ważne z punktu widzenia pracy prawnika z orzecznictwem jest to, że glosa jest powiązana relacją (link w treści czy link w dokumentach powiązanych) z komentowanym orzeczeniem21.
W programie LEX kolejnym rodzajem autorskiej publikacji, która może wspierać pracę z orzecznictwem, są omówienia. Jest to streszczenie orzeczenia pozwalające szybko zapoznać się z treścią rozstrzygnięcia. Omówienie może zawierać: opis stanu faktycznego oraz istoty sporu i jego rozstrzygnięcia, a także opis wcześniejszego stanowiska organu administracji bądź sądu pierwszej instancji. Omówienie nie zawiera ocen rozstrzygnięcia czy uzasadnienia (co odróżnia je od glosy), natomiast posiada tzw. abstrakt oraz może mieć tezę. Podobnie jak glosy czy linie orzecznicze omówienia są powiązane relacją (link w treści; link w dokumentach powiązanych) z omawianym orzeczeniem22. Odpowiednikiem tej kategorii dokumentu w programie Legalis jest ius.focus, czyli streszczenia kluczowych orzeczeń.
Na koniec tej części warto jeszcze wspomnieć o kilku dodatkowych funkcjonalnościach ułatwiających pracę z orzeczeniami. W LEX jest możliwe cytowanie zarówno całości przypisu orzeczeń, jak i ich fragmentów. Z poziomu zakładki „Dokument” jest dostępna ikona „Zacytuj”, która rozwija się na dwie funkcje. Wybierając opcję „Zacytuj” – otwieramy okno z pełnym przypisem i możliwością skopiowania go do zewnętrznego dokumentu. Wybierając opcję „Zacytuj fragment” – należy uprzednio zaznaczyć fragment treści, a następnie wykorzystać opcję z menu lub menu kontekstowego. Wówczas pojawi się okno z uzupełnionym cytatem oraz pełnym przypisem, które można skopiować i wykorzystać w dowolnym zewnętrznym edytorze tekstu. Odpowiednika takiej funkcjonalności nie ma w programie Legalis.
W przypadku gdy tekst orzeczenia jest dostępny w kilku językach, co dotyczy przede wszystkim orzecznictwa europejskiego, w LEX jest aktywna zakładka „Wersje językowe”, która pozwala na wyświetlenie orzeczenia w języku polskim, niemieckim, francuskim, czy angielskim.
Program Legalis nie posiada tej funkcjonalności.
Prawomocność orzeczenia jest bardzo istotną cechą pozwalającą na określenie, czy stanowisko prezentowane w orzeczeniu nie zostanie zakwestionowane. W orzeczeniach, w stosunku do których istnieje informacja o ich uprawomocnieniu się (jest to zwykle w przypadku orzeczeń sądów administracyjnych czyli NSA i WSA pozyskiwanych ze strony CBOSA), jest ona w programie LEX prezentowana tuż pod metryką orzeczenia23. Jeżeli znana jest data prawomocności orzeczenia, również zostanie wyświetlona. Fakt, że orzeczenie nie jest oznaczone statusem prawomocności – nie oznacza, że jest ono nieprawomocne, po prostu status takiego orzeczenia jest z różnych powodów nieokreślony. W programie Legalis odpowiednika takiej funkcji nie ma. W przypadku natomiast orzeczeń sądów powszechnych, odpowiednikiem powyższego rozwiązania w programie LEX jest funkcjonalność polegająca na odesłaniu do konkretnego orzeczenia znajdującego się na Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych i dotyczy orzeczeń sądów apelacyjnych i sądów okręgowych, które zostały opublikowane na tym Portalu. Po kliknięciu ikony Opis orzeczenia, w nowej zakładce otwiera się strona z dostępnym na POSP opisem orzeczenia oraz informacją dotyczącą prawomocności, wyroku. W programie Legalis natomiast występuje odesłanie na ogólną stronę Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych.
Czy nowe technologie (LegalTech) i analityka predykcyjna są lub mogą być lekiem na problemy związane z researchem orzeczniczym?
Ogromna liczba orzeczeń, a w szczególności lawinowy ich przyrost oraz przeglądanie długich list wynikowych w elektronicznych bazach danych, sprawiają, że analiza orzecznictwa bez wsparcia technologii jest niezwykle czasochłonna24. Praca z orzeczeniami, jak zauważono na początku rozdziału, to jedno z podstawowych i równocześnie najbardziej czasochłonnych działań prawników. Obecnie niezwykle dynamiczny przyrost orzeczeń praktycznie uniemożliwia ich „ręczną” analizę. W tym przypadku niezbędne jest zastosowanie technologii informatycznych. Rozwiązaniem są funkcjonalności oraz coraz powszechniej stosowane mechanizmy związane ze sztuczną inteligencją.
W przypadku komercyjnych systemów z informacją prawną LEX Kompas Orzeczniczy jest próbą odpowiedzi na wsparcie tradycyjnego researchu orzeczniczego funkcjonalnościami wykorzystującymi zalążki nowych technologii i przyspieszającymi pracę z orzeczeniami. Jest to wydany z końcem 2020 r. moduł do omówionego powyżej programu LEX. Poszczególne funkcje programu LEX Kompas Orzeczniczy służące do sprawnego merytorycznego researchu w bazie orzeczeń to:
• orzeczenia seryjne,
• orzeczenia podobne,
• pokaż tezę,
• wybór eksperta25.
Orzeczenia seryjne to grupa orzeczeń o niemal identycznej treści w zakresie sentencji, opisu stanu faktycznego, jak i uzasadnienia prawnego, które zostały zgrupowane przy orzeczeniu widocznym na liście wynikowej. Są oznaczone na prawym marginesie danej pozycji na tej liście. Można je znaleźć na liście orzeczeń znalezionych dowolnym z wyżej opisanych sposobów. Skracają listę wynikową i dodatkowo ją porządkują. Ponadto ograniczają ryzyko przeoczenia istotnych orzeczeń, gdyż użytkownik nie musi wielokrotnie weryfikować orzeczeń o tej samej treści, a może skoncentrować się na unikalnych wnioskowaniach sądów.
Orzeczenia podobne to grupa orzeczeń najbardziej zbliżonych merytorycznie do orzeczenia analizowanego. Są dostępne z prawego panelu obok tekstu orzeczenia. Każde orzeczenie podobne posiada oznaczenie procentowej skali podobieństwa do orzeczenia przeglądanego. Listę orzeczeń podobnych można zawęzić według różnych dostępnych kryteriów, np. rodzaju sądu, siedziby czy rodzaju orzeczenia. Dodatkowo można ją przeszukiwać według występowania w niej określonych fraz. Dzięki temu prawnik zyskuje przejrzysty podział orzeczeń wspierających zarówno argumentację własną, jak i strony przeciwnej.
Wybór eksperta to indywidualny ekspercki zbiór orzeczeń merytorycznie dobranych do jednostki redakcyjnej będącej podstawą rozstrzygnięcia. Rekomendacja eksperta jest dostępna z poziomu menu jednostki redakcyjnej. W kategorii Kompas orzeczniczy należy wybrać opcję Wybór eksperta. Po kliknięciu funkcji wyświetli się lista merytorycznie dobranych orzeczeń. Rekomendowane orzeczenia są aktualizowane według trybu ustalonego z ekspertem.
Funkcja „Pokaż tezę w uzasadnieniu” jest dostępna z poziomu otwartego tekstu orzeczenia. Kliknięcie wskazanego przycisku spowoduje oznaczenie tezy blokiem w uzasadnieniu i automatyczne wyświetlenie widoku tego miejsca na ekranie. Pozwala to użytkownikowi na natychmiastową weryfikację okoliczności, w których wyrażono pogląd zawarty w analizowanej tezie oraz szybką ocenę czy dane orzeczenie i wyrażone w nim argumenty sądu pasują do danej sprawy.
Wykorzystanie sztucznej inteligencji (w praktyce zwykle są to algorytmy machine learning czy deep learning, z równoczesnym przetwarzaniem języka naturalnego, ang. natural language processing, NLP) w celu stworzenia rozwiązań ułatwiających korzystanie z obszernych zasobów orzeczniczych jest bardzo kuszące, ale bez wątpienia nadal trudne. Coraz bardziej popularna w tym zakresie staje się także analityka predykcyjna. Jest to nadal pojęcie nowe, ale właśnie w sytuacji istnienia dużych baz danych zyskuje na znaczeniu. Jest to proces wydobywania informacji z istniejących zbiorów danych w celu określenia wzorów i przewidywania przyszłych zdarzeń i trendów26. Intuicyjnie więc nawet osobom niezajmującym się na co dzień takimi rozwiązaniami, nasuwają się pomysły wykorzystania analizy predykcyjnej do analizowania bieżących i historycznych danych znajdujących się w orzeczeniach w celu prognozowania potencjalnych rozstrzygnięć czy przewidywania decyzji sądowych27.
Na świecie znaleźć można kilka mniej lub bardziej udanych prób stworzenia tego rodzaju rozwiązań. Zwykle w pierwszej fazie są to jednak aplikacje bazujące albo na wycinku orzecznictwa, albo na ograniczonym zakresie tematycznym. Jako przykład można wskazać próbę stworzenia narzędzia opartego na przetwarzaniu języka naturalnego w celu automatycznego przewidywania (przyszłych) orzeczeń sądowych Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Średnia dokładność w przewidywaniu naruszenia dziewięciu artykułów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wyniosła 75%28. Kolejnym, wydaje się dosyć znanym i często przytaczanym przykładem próby wykorzystania zasobów orzeczniczych do stworzenia rozwiązania opartego na analizie predykcyjnej w obszarze wymiaru sprawiedliwości jest COMPAS. Eksperyment dotyczył analizy szeregu czynników wpływających na zjawisko recydywy. Zautomatyzowana ocena COMPAS miała zapewniać wsparcie decyzyjne dla agencji poprawczych w zakresie decyzji o umiejscowieniu, zarządzaniu sprawcami i planowaniu leczenia. Wyniki wskazują, że trafności predykcyjne dla modelu ryzyka recydywy COMPAS wahały się od 0,66 do 0,80 dla różnych subpopulacji przestępców29. W badaniu tym jednak pojawił się problem danych i przyjętej do uczenia próby dla grup etnicznych. Z tego względu wyniki okazały się niewiarygodne w tym aspekcie.
Innym, tym razem już znacznie bardziej zaawansowanym i obecnie komercyjnym rozwiązaniem opartym na zasobach orzeczniczych, wykorzystującym algorytmy sztucznej inteligencji jest rozwiązanie, które można określić jako litigation inteligence Solmonic. Produkt opiera się na uczeniu maszynowym wspartym eksperckim wkładem praktyków, którzy analizują tysiące pozwów, dokumentów i rozpraw sądowych przed Sądem Najwyższym Wielkiej Brytanii i dostarczają danych do analizy, w której wyniku odbiorca docelowy ma otrzymać odpowiedź, chociażby na pytania: „Jakie są nasze szanse?”, „Jak długo to potrwa?”, „Ile to będzie kosztować?”. Dane umożliwiają analizę działań biegłych i adwokatów oraz ocenę preferencji sędziów, tworząc pełniejszy obraz wszystkich czynników wpływających na postępowanie sądowe30. Obecnie najbardziej zaawansowane prace w zakresie analityki predykcyjnej, wykorzystania sztucznej inteligencji w zakresie szeroko pojętego obszaru researchu prawnego oraz istniejące w tym zakresie systemy działają w Stanach Zjednoczonych. Można tu wyróżnić takie aplikacje, jak: ROSS Intelligence31, który zawiesił działalność (od dnia 31 stycznia 2021 r. platforma ROSS nie jest już dostępna)32, CaseText33 czy Westlaw Edge34, które wśród amerykańskich prawników są bardzo popularne. Na koniec tej części warto także wymienić rozwiązanie, którym jest LEX Machina, które wydaje się być już dosyć zaawansowanym produktem. Jak czytamy na oficjalnej stronie produktu: „Lex Machina opracowała unikalny proces, który łączy przetwarzanie języka naturalnego i uczenie maszynowe z ekspertyzami prawnymi. Służy do odczytywania i wydobywania szczegółowych, specyficznych dla praktyki informacji, w tym terminów spraw, rozstrzygnięć spraw, przyznanych odszkodowań, środków zaradczych, ustaleń i innych35”.
Jeśli chodzi natomiast o rozwiązania krajowe, to na chwilę obecną w Polsce brak kompleksowego, opartego na AI rozwiązania przeprowadzającego lub wspierającego research orzeczniczy. Można w tym miejscu wspomnieć, że taką próbą było stworzenie rozwiązania IUS.AI. Ideą rozwiązania było, że po wpisaniu do wyszukiwarki dowolnego pytania prawnego lub fragmentu stanu faktycznego algorytm miał wskazywać fragmenty orzeczeń, które są związane z tym zapytaniem lub bezpośrednio na nie odpowiadają. System miał pozwalać prawnikom odnajdować źródła prawne bez konieczności analizowania dokumentacji czy orzecznictwa. Dzięki temu prawnik mógłby zrezygnować z obecnie wykorzystywanego najczęściej sposobu wyszukiwania, czyli po tzw. słowach kluczowych czy filtrów. Wymaga to bowiem od prawnika dokonania wstępnej analizy prawnej. W przypadku IUS.AI miało być to wykonane przez maszynę. Ostatecznie, po testach przeprowadzonych w kilku kancelariach, nie udało się wprowadzić rozwiązania na rynek36. Przykład ten potwierdza, jak trudne jest stworzenie takiego rozwiązania. Głównymi czynnikami i barierami na rynku polskim wydają się przede wszystkim dane, a dokładnie ich brak oraz specyfika języka polskiego.
Przypuszczalnie wsparcie pracy prawnika technologią to nie tylko przyszłość, to już konieczność. Potwierdzają to także wnioski z „Raportu Future Ready Lawyer 2021. W cieniu pandemii”. W publikacji wskazano, że sektor prawny postrzega transformację cyfrową i technologię jako kluczowe elementy do osiągnięcia lepszych wyników, w tym świadczenia wyższej jakości usług, efektywności i wydajności37. W tych dziedzinach, gdzie sztuczna inteligencja radzi sobie efektywniej – warto skorzystać z jej pomocy. Jak jednak świadczą przytoczone powyżej przykłady, na razie (głównie na rynku europejskim, a w szczególności polskim) to szczątkowe rozwiązania, pierwsze próby bardziej lub mniej udane.
Poza wskazanymi ograniczeniami (np. dane, specyfika języka, bariery technologiczne, itp.) warto zwrócić uwagę na to, że rozwój tego typu aplikacji może być utrudniony przez regulacje prawne. Przykładem mogą być wprowadzone we Francji regulacje, w których zakazano publikowania informacji statystycznych o decyzjach sędziów – nakładając karę do pięciu lat więzienia jako maksymalną karę dla każdego, kto złamie nowe prawo38. Przy tworzeniu rozwiązań opartych na sztucznej inteligencji należy także mieć na uwadze wymagania prawne czy wytyczne związane z szeroko pojętą wytłumaczalnością (ang. explainability).
Podsumowanie
Podsumowując, należy jeszcze raz podkreślić, że ogromna liczba orzeczeń, wręcz ich lawinowy wzrost, jak podkreślono na początku, a co za tym idzie przeglądanie długich list wynikowych z orzecznictwem w elektronicznych bazach danych, sprawiają, że analiza orzecznictwa jest obecnie niezwykle czasochłonna. Można zaryzykować stwierdzenie, że bez wsparcia technologii staje się ona prawie niemożliwa. Dlatego nie warto bronić się przed stosowaniem nowych technologii oraz rozwiązań, które one oferują, a równocześnie usprawniają proces researchu orzeczniczego. Z drugiej jednak strony, warto także maksymalnie efektywnie wykorzystywać istniejące (niekiedy od wielu lat) rozwiązania i funkcjonalności zarówno w publicznych, ale przede wszystkim w komercyjnych programach z informacją prawną. Warto więc dokonać pewnego wysiłku w celu zapoznania się z ich możliwościami, aby w przyszłości zaoszczędzić czas przeznaczony na wyszukiwanie i analizę orzeczeń.
____________________
1 W roku 2020 w programie LEX średnio przyrost orzeczeń wynosił ponad 24 tys. miesięcznie.
2 Z wywiadu udzielonego Krzysztofowi Sobczakowi w dniu 9.12.2019 r. ‒ https:// www.prawo.pl/prawnicy-sady/kierunki-orzecznictwa-zdaniem-sedziego-gudowskiego-wazne-ale,496433.html (dostęp: 20.07.2021 r.)
3 Podstawowa informacja o działalności sądów powszechnych ‒ rok 2016 na tle poprzednich okresów statystycznych, Warszawa luty 2017, s. 7, https://isws.ms.gov. pl/pl/baza-statystyczna/publikacje/ (dostęp: 20.07.2021 r.).
4 Aneta Łazarska, sędzia sądu okręgowego w Warszawie, opinia w: Raport orzeczniczy 2021. Wyzwania i szanse prawnika w pracy z orzeczeniami, s. 4. Raport opracowany przez Wolters Kluwer Polska, https://www.wolterskluwer.com/pl-pl/ expert-insights/lawinowy-przyrost-orzeczen-nowe-technologie-na-ratunek-najnowszy-raport-ekspertow-wolters-kluwer (dostęp: 20.07.2021 r.).
5 Diagnoza potrzeb prawników w zakresie wykorzystywania narzędzi informatycznych w usługach prawniczych, M. Matysiak, M. Ruszczak, M. Kałamarz, K. Modrzejewska, Warszawa 2018, s. 9, https://legaltechpolska.pl/wp-content/ uploads/2018/06/2018.06.25_Raport_LegalTech_ost.pdf (dostęp: 22.07.2021 r.).
6 Ibidem
7 http://www.sn.pl/orzecznictwo/SitePages/Baza_orzeczen.aspx (dostęp: 23.07.2021 r.).
8 http://www.sn.pl/osadzienajwyzszym/SitePages/Organizacja.aspx?ListName=Org_BSiASN&ItemSID=13-0f49a991-5a33-41d9-8006-951cd941d2b5 (dostęp: 30.08.2021 r.).
9 http://www.orzeczenia.ms.gov.pl/ (dostęp: 23.07.2021 r.).
10 https://orzeczenia.nsa.gov.pl/instrukcja.html (dostęp: 23.07.2021 r.).
11 Orzecznictwo TSUE (Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej) określane jako orzecznictwo luksemburskie, to orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości, Sądu (dawniej: Sądu Pierwszej Instancji), Sądu ds. Służby Publicznej.
12 https://eur-lex.europa.eu/homepage.html (dostęp: 23.07.2021 r.).
13 https://curia.europa.eu/juris/recherche.jsf?language=pl (dostęp: 23.07.2021 r.).
14 Jako orzecznictwo strasburskie rozumiane jest orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Europejskiej Komisji Prawa Człowieka
15 HUDOC - European Court of Human Rights (coe.int)
16 Na dzień 17 września 2021 r. na POSP opublikowano 488 orzeczeń ETPCz.
17 Zob. rozdział: A. Głowacka, Wyszukiwanie w zamkniętych systemach informacji prawnej i otwartych bazach informacji prawnej
18 Piotr Kładoczny, członek zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, opinia w: Raport orzeczniczy 2021. Wyzwania i szanse prawnika w pracy z orzeczeniami, s. 3. Raport opracowany przez Wolters Kluwer Polska, https://www.wolterskluwer.com/pl-pl/expert-insights/lawinowy-przyrost-orzeczen-nowe-technologie- -na -ratunek-najnowszy-raport-ekspertow-wolters-kluwer (dostęp: 20.07.2021 r.).
19 Przemysław Rosati, adwokat, opinia w: Raport orzeczniczy 2021. Wyzwania i szanse prawnika w pracy z orzeczeniami, s. 3. Raport opracowany przez Wolters Kluwer Polska, https://www.wolterskluwer.com/pl-pl/expert-insights/lawinowy- -przyrost-orzeczen-nowe-technologie-na-ratunek-najnowszy-raport-ekspertow- -wolters-kluwer (dostęp: 20.07.2021 r.).
20 https://pomoc.wolterskluwer.pl/linie-orzecznicze/; (dostęp: 20.09.2021 r.).
21 https://pomoc.wolterskluwer.pl/komentarze-i-publikacje-glosy/; (dostęp: 20.09.2021 r.)
22 https://pomoc.wolterskluwer.pl/omowienia/; (dostęp: 20.09.2021 r.).
23 Metadana o prawomocności jest publikowana od roku 2016.
24 Raport orzeczniczy 2021. Wyzwania i szanse prawnika w pracy z orzeczeniami, s. 2. Raport wykonany przez Wolters Kluwer Polska
25 https://pomoc.wolterskluwer.pl/kompas-orzeczniczy/; (dostęp: 20.09.2021 r.).
26 https://algolytics.pl/analityka-predykcyjna-slownik-pojec/ (dostęp: 28.07.2021 r.).
27 Coraz częściej pomysły wykorzystania sztucznej inteligencji czy analityki predykcyjnej pojawiają się na eventach w zakresie LegalTech, maratonach programowania rozwiązań dla praw
28 https://www.researchgate.net/publication/334051389_Using_machine_learning_to_predict_decisions_of_ the_European_Court_of_Human_Rights (dostęp: 28.07.2021 r.).
29 ttps://www.researchgate.net/publication/242249206_Evaluating_the_predictive_validity_of_the_COMPAS _Risk_and_Needs_Assessment_System (dostęp: 28.07.2021 r.).
30 https://www.solomonic.co.uk/ (dostęp: 29.07.2021 r.).
31 https://blog.rossintelligence.com/ (dostęp: 29.07.2021 r.).
32 Andrew Arruda, Jimoh Ovbiagele, Pargles Dall’Oglio i zespół ROSS, https:// blog.rossintelligence.com/post/announcement (dostęp: 30.08.2021 r.).
33 https://casetext.com/ (dostęp: 29.07.2021 r.).
34 https://legal.thomsonreuters.com/en/products/westlaw (dostęp: 29.07.2021 r.).
35 https://lexmachina.com/ (dostęp: 29.07.2021 r.).
36 https://www.sztucznainteligencja.org.pl/iusai-ai-prawo-przepisy/ (dostęp: 29.07.2021 r.).
37 Wolters Kluwer N.V., Wolters Kluwer 2021 Future Ready Lawyer. W cieniu pandemii. Raport z badania, s. 7, https://www.wolterskluwer.com/pl-pl/know/future- -ready-lawyer-2021 (dostęp: 30.07.2021 r.).
38 https://www.artificiallawyer.com/2019/06/04/france-bans-judge-analytics-5-years-in-prison-for-rule-breakers/ (dostęp: 30.07.2021 r.).
Bibliografia
Arruda, A., Ovbiagele, J., Dall’Oglio, P. i zespół ROSS, https://blog.rossintelligence.com/post/announcement (dostęp: 30.08.2021 r.)
Brennan, T., Dieterich, W., Ehret, B., https://www.researchgate.net/publication/242249206_Evaluating_the_predictive_validity_of_the_COMPAS_ Risk_and_Needs_Assessment_System (dostęp: 28.07.2021 r.)
http://www.sn.pl/orzecznictwo/SitePages/Baza_orzeczen.aspx (dostęp: 23.07.2021 r.)
http://www.sn.pl/osadzienajwyzszym/SitePages/Organizacja.aspx?ListName=Org_BSiASN&ItemSID=13-0f49a991-5a33-41d9-8006- 951cd941d2b5 (dostęp: 30.08.2021 r.)
https://algolytics.pl/analityka-predykcyjna-slownik-pojec/ (dostęp 28.07.2021 r.)
https://blog.rossintelligence.com/ (dostęp 29.07.2021 r.) https://casetext.com/ (dostęp: 29.07.2021 r.) https://curia.europa.eu/ juris/recherche.jsf?language=pl (dostęp: 23.07.2021 r.)
https://eur-lex.europa.eu/homepage.html (dostęp: 23.07.2021 r.)
https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22documentcollectionid2%22:[%- 22JUDGMENTS%22]} (dostęp: 23.07.2021 r.)
https://legal.thomsonreuters.com/en/products/westlaw (dostęp: 29.07.2021 r.)
https://lexmachina.com/ (dostęp: 29.07.2021 r.)
https://pomoc.wolterskluwer.pl/komentarze-i-publikacje-glosy/ (dostęp: 20.09.2021 r.)
https://pomoc.wolterskluwer.pl/kompas-orzeczniczy/ (dostęp: 20.09.2021 r.)
https://pomoc.wolterskluwer.pl/linie-orzecznicze/ (dostęp: 20.09.2021 r.)
https://pomoc.wolterskluwer.pl/omowienia/ (dostęp: 20.09.2021 r.)
https://www.nsa.gov.pl/baza-orzeczen.php (dostęp: 23.07.2021 r.) 75 I-3
https://www.solomonic.co.uk/ (dostęp: 29.07.2021 r.) Kałamarz M., Matysiak M., Modrzejewska
K., Ruszczak, M., Diagnoza potrzeb prawników w zakresie wykorzystywania narzędzi informatycznych w usługach prawniczych, Warszawa 2018, https://legaltechpolska.pl/ wp-content/uploads/2018/06/2018.06.25_Raport_LegalTech_ost.pdf (dostęp: 22.07.2021 r.)
Medvedeva M., Wieling M., Vols M., https://www.researchgate.net/publication/334051389_Using_machine_learning_to_predict_decisions_of_ the_European_Court_of_Human_Rights (dostęp: 28.07.2021 r.)
Ministerstwo Sprawiedliwości, Podstawowa informacja o działalności sądów powszechnych 2016 rok na tle poprzednich okresów statystycznych, Warszawa luty 2017, https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/publikacje? (dostęp: 20.07.2021 r.)
Sobczak K., https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/kierunki-orzecznictwa-zdaniem-sedziego-gudowskiego-wazne-ale,496433. html (dostęp: 20.07.2021 r.)
Wolters Kluwer N.V., Wolters Kluwer 2021 Future Ready Lawyer. W cieniu pandemii. Raport z badania. Wolters Kluwer N.V., 2021, https:// www.wolterskluwer.com/pl-pl/know/future-ready-lawyer-2021 (dostęp: 26.07.2021 r.)
Wolters Kluwer Polska sp. z o.o., Raport orzeczniczy 2021. Wyzwania i szanse prawnika w pracy z orzeczeniami, https://www.wolterskluwer.com/pl-pl/ expert-insights/lawinowy-przyrost-orzeczen-nowe-technologie-na-ratunek-najnowszy-raport-ekspertow -wolters-kluwer (dostęp: 20.07.2021 r.)
Zagórna A., https://www.sztucznainteligencja.org.pl/iusai-ai-prawo-przepisy/ (dostęp: 29.07.2021 r.)
Niniejszy tekst pochodzi z publikacji Nowe technologie w praktyce prawnika, red. Patryk Ciurak, Grzegorz Wierczyński, wydawnictwo Arche, Biblioteka Palestry, 2021 r
